کاشان نیوز ــ محمد مشهدی: بنای «شاسوسا» در یک کیلومتری جاده قدیم کاشان ــ آران و بیدگل در کنار مزرعه ملاحبیباله شریف واقع است. عکسهای هوایی سال ۱۳۵۲ نشان میدهد بقعه شاسوسا در معرض هجوم شنهای روان قرار داشته و امروزه در کنار باغاتی که تبدیل به کارگاههای صنعتی شدهاند، خودنمایی میکند. گرچه بخش قابل ملاحظهای از آن تخریب و ایوان واقع در جبهه جنوبی آن به کلی از میان رفته، اما شکوه خود را از دست نداده است.
عکسهای هوایی سال ۱۳۴۳ و ۱۳۵۲ همچنین نشان میدهد که قناتی را مستقیما از داخل محوطه عبور دادهاند. آثار گودال یا برکه آب نیز در ضلع شرقی بنا قابل مشاهده است. همچنین نشان میدهد که تقریبا چهار طرف بقعه اصلی بناهای مخروبهای وجود داشته است، در این میان آثار بازمانده در ضلع جنوبی و غربی چشمگیرتر است.
امروزه از آن بنا فقط سازه اصلی یعنی گنبدخانه موجود است که بخش زیادی از راس گنبد تخریب شده و بخشهایی از دیوارهها نیز بر اثر عوامل طبیعی و کندوکاو جویندگان دفینهها تخریب شده است.قسمتی از ضلع شرقی بنا هم بر اثر نشست از سازه اصلی جدا شده و در معرض تخریب اساسی است.
اصل بنا خشتی است و آثار تغییرات قابل ملاحظه در یکی دو دوره به چشم میخورد. گودالهای متعدد کندهشده به دست سودجویان نیز اخیرا توسط میراث فرهنگی پر شده و سطح بنا بیش از نیم متر بالا آمده است. بنای شاسوسا در دهههای اخیر به وسیله دیواری چهارگوش محصور شده است.
بنا با گچ اندود شده و بخشی از تزئینات گُل و بوته در بالای درگاه جنوبی به چشم میخورد که گویا تنها بخش باقی مانده از تزئینات بناست. یادگارنوشتههای متعددی هم در این بنا به چشم می خورد عموما با مداد نوشته شده و سالهای ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۵ خورشیدی را نشان میدهد.
درباره دوره ساخت بنا بهطور عمده دو نظر عمده مطرح است. برخی آنرا از دوران ایلخانی دانسته و برخی بر آن هستند که بنایی از صفوی است. بازمانده سفالهای اطراف بنا نیز متعلق به این دو دوره است. با این اوصاف بهرغم اظهارنظرهای غیرکارشناسی، باستانشناسان نوع سازه و شیوه تزئینات آنرا از این دوران قدیمیتر نمیدانند. اما هنوز دو ابهام درباره این بنا باقی است اولی درباره کاربری و دومی هم درباره وجه تسمیه (نامگذاری) بنا.
الف) کاربری
در مورد کاربری بنا تقریبا بهطور قطع میتوان آنرا بنایی مذهبی دانست با کاربرد زیارتگاهی که به مرور زمان ارزش زیارتگاهی آن کاسته شده است. اما چه نوع بنای مذهبی؛ قدمگاه، خانقاه و یا مقبره؟ گرچه جمع این کاربریها نیز ممکن است در موقعیتی مذهبی فراهم آورده شود، با این اوصاف اگر در این موقعیت بیابانی مقبرهای وجود داشته باشد، درک آن آسانتر است.
«حسین پرتو بیضایی» در کتاب «کاشانه دانش» که هنوز به شیوه امروزی منتشر نشده است، گزارشی کوتاه از این بنا ارائه کرده که تصویری از وضعیت یک قرن پیش این بنا به دست میدهد. وی مینویسد: بقعه شاه سوسا در بین راه آران و شهر است. این بقعه که دارای سرجوی و ایوان میباشد، در دو کیلومتری شهر و در طرف راست جاده شهر به آران قرارگرفته ومردم نیز بدان معتقدند و همواره چراغی بر سر قبر این بقعه روشن میکنند – آنچه بنده تحقیق کردم هویت صاحب بقعه معلوم نگردید اما اگر درست حدس زده باشم، مدفن یکی ازسلاطین شوش است. زیرا شوش را در زمان ساسانیان سوس و سوسا میگفتهاند و بعید به نظر نمیرسد که وی یکی ازسلاطین آنجا باشد که در گذشته و در این منطقه مدفون گردیده و نامش تا حال باقیمانده. الله اعلم.» (پرتوبیضایی،۲۵:۱۳۱۵)
از این گزارش مهم چند نکته معلوم میشود. اول نام بقعه است که معمولا به مکانهای زیارتگاهی اطلاق میشود. دوم اعتقاد مردم به این بنا و روشن کردن چراغ در این بقعه است. همچنین پرتوبیضایی به صراحت از قبر موجود در این بنا صحبت میکند که صاحب آن معلوم نیست و مردم بر سر آن چراغ میگذارند. پس کاربری این بنا نیز کم و بیش معلوم شد، اما نام این بنا و همچنین وضعیت کنونی آن نشان میدهد که باور اهالی به این بقعه رفتهرفته فروکاهیده و به فراموشی سپرده شده است.
این مورد درباره دیگر مزارات نیز صدق میکند. چون به دلایلی چند از جمله دوری از شهر و بایر شدن محل، توجه عوام را از اینگونه مکانها کم میکند. اشاره پرتو بیضایی به سرجوی بقعه نیز بخش دیگری از هویت قدیم بنا را روشن میکند و آن اینکه در محوطه شاسوسا جوی آب و درختان زیادی وجود داشته و سرسبز بوده است. پرواضح است که نظر پرتوبیضایی درباره وجه تسمیه بنا وجهی ندارد.
ب) وجه تسمیه
درباره وجه تسمیه این بنا نظرات گوناگونی بیان شده است که علت اصلی آن اشاره سهراب سپهری به نام شاسوسا در شعری رمزی و عرفانی است که در آن شاعر معاملهای نمادین با نام شاسوسا کرده است.
درباره معنای شاسوسا دیدگاههای مختلفی بیان شده که تقریبا همه آنها بیاساس و غیرقابل دفاع است. شاید توجه به خوانش قدیمیتر این بقعه ما را به سوی معنای اصلی شاسوسا رهنمون کند.
«کلانتر ضرابی» در کتاب تاریخ کاشان که در سال۱۲۸۸ قمری تالیف شده است از این بنا به عنوان «شاه سی سیا» یاد میکند. وی ضمن تعیین مسیر و آبشخور قناتهای کاشان درباره قنات نصرآباد که از داخل شهر میگذشته است مینویسد: «قنات نصرآباد از حوالی دروازه فین در محله سلطان میراحمد داخل این شهر شده بتمامه وقف است بر نیمه جنوبی الی پشت مشهد و در سنوات سابقه که هنوز آن محلات جلو آب باغچه و باغستان بزرگ و اشجار و توتستان بیحساب بار نیاورده بودند آن آب، کل خانههای موقوف علیهم را مشروب ساخته از آخر پشت مشهد بطرف شاه سی سیا که موضعی است تقریبا یک میل تا باروی شهر، میگذشت.» (کلانترضرابی، ۹۶،۱۳۷۸)
درباره ترکیب «شاه سی سیا» یک زبانشناس و متخصص زبانهای ایرانی بر آن است «سی» به معنای آب، یا آبگیر است و سیا هم که سیاه است. بنا بر این تر کیب شاه سی سیاه کم و بیش روشن است. عنوان شاه نیز پیشوند مقابر دیگری است از جمله در کاشان زیارتگاه شهسواران و یا کلیه زیارتگاههای ایران که به ویژه در قدیم پیشوند شاهزاده دارد و امروز نیز اطلاق میشود.
به نظر من به دلیل اینکه مردم برای این مکان نام مشهوری سراغ نداشتند در صدد انتخاب وجه تسمیه بر اساس مکان برآمدند و موقعیت طبیعی این محل را مد نظر قرار داده اند: «شاه آبگیر سیاه»
عکسهای هوایی نشان میدهد که قناتی را به طرف شاسوسا هدایت کردهاند و این قنات از محوطه این زیارتگاه میگذرد. گویا از این قنات برکهای منشعبشده که قطر دهانه آن به چند متر میرسد. به نظر میرسد با توجه به اینکه محلی که آب این قنات در آنجا به مصرف کشت میرسیده، به میزان قابل ملاحظهای دورتر است و در نتیجه باید برکه شاسوسا از کف زمین مقداری پایینتر باشد. در نتیجه تصویر آب تیرهای از سطح زمین نمایان است. از این رو ممکن است وجه تسمیه شاسوسا که در اصل شاه سی سیا بوده مربوط به سیاهی این آبگیر باشد.
این بنای مرموز و رازآمیز که به شماره ۵۸۲۹ به ثبت آثار ملی درآمده به توجه، کاوش و مرمت اساسی نیاز دارد، امیدواریم که مسئولین ذیربط به ویژه میراث فرهنگی آران و بیدگل در این باره اقدامات موثری انجام داده و این بنای منحصر به فرد را از خطر نابودی نجات دهند.
دیدگاه شما