کاشان نیوز-آیت‌الله حاج شیخ حسین عرب*: تصور نشود که «عید فطر» به خاطر پایان یافتن ماه رمضان و خلاصی از روزه‌داری و عبادت سخت در این ماه و خودداری از خوردن و آشامیدن است؛ زیرا برای اولیای بزرگ الهی جدایی از ماه رمضان بسیار سخت و دلگیر است. خوب است دراین‌ارتباط، بندگان خوب خدا هرسال دعای وداع امام سجاد علیه‌السلام با ماه رمضان را با اندیشه در مضامین عالیه آن بخوانند و نگاه خاص ائمه و اولیای خدا علیهم‌السلام را در این باب به دست آورند. در این دعا امام سجاد علیه‌السلام به ماه رمضان درود می‌فرستد و سلام می‌کند. در عرف عرب، رسم بوده و هست که دو گونه سلام داشته‌اند؛ سلام درود و تحیت و سلام وداع و خداحافظی. امام در فرازهای مختلف این دعا به‌عنوان «وداع و خداحافظی» به ماه رمضان «سلام» می‌کند: «ازاین‌رو ما آن را وداع و بدرود می‌نماییم مانند وداع کسی که جدایی‌اش بر ما بزرگ و دشوار است و رفتنش از میان ما، ما را اندوهگین ساخته و به وحشت و ترس افکنده و مانند وداع کسی که او را بر ما عهد و پیمان نگاه‌داشتنی و احترام رعایت کردنی و حق ادا و پرداخت‌شدنی ثابت و پابرجا است پس ما می‌گوییم: درود بر تو ای بزرگ‌ترین ماه خدا و ای عید دوستان خدا، درود بر تو ای گرامی‌ترین وقت‌هایی که با ما مصاحب و یار بودی و ای بهترین ماه و روزها و ساعت‌ها، درود بر تو ای ماهی که آرزوها در آن نزدیک است و کردار (شایسته) در آن پراکنده و فراوان است. درود بر تو هم‌نشینی که احترام و گرامی داشتنش بزرگ است؛ هنگامی‌که بوده باشد و نبودش دردآور و مرجع امیدی که جدایی‌اش رنج‌آور است. درود بر تو همدمی که انس و خو گرفت هنگامی‌که رو آورد و شاد گردانید و هنگامی‌که رفت دردناک و وحشتناک».
پس عید فطر به معنای خوشحال بودن ازنظر پایان یافتن ماه رمضان نیست؛ چون اولیاء، دردمندانه از آن جدا می‌شوند. بلکه عید فطر، عید بودنش برای این است که خداوند شایستگی ورود به آن ماه را به بندگان خود داده است و یک ماه در ضیافت او به سر برده‌اند و با دستان پر از برکات بزرگ و سوغات سفری که در آن به دست آورده‌اند که البته هر کس به‌اندازه فرصتی که داشته است و بهره‌ای که گرفته است به همراه آورده است آنان را شادمان می‌کند.
اگر بخواهیم قدری با استفاده از منابع دینی با توجه به آنچه درزمینهٔ عید فطر واردشده است از نگاه معرفت‌شناسانه، عید فطر را موردنظر قرار داده و به فلسفه عید بودنش پی ببریم، باید قدری در مورد ارتباط عید فطر با فلسفه و ویژگی‌های ماه رمضان بیندیشیم. در این ماه خداوند به بندگان خود فرصت داده از یک‌سوی با مبدأ هستی که خداوند است آشنا شده و از سوی دیگر به مدد او قدرت سلطه بر بزرگ‌ترین دشمن یعنی شیطان را با تهذیب نفس و مهار کردن قوایی که هر یک از آن‌ها اگر مهار نشود از جنود ابلیس محسوب می‌شوند، پیدا کنند. پس «عید» در حقیقت عید و جشن نزدیک شدن با دوست و پیروزی بر دشمن است. برای بندگان خدا روشن است که تمام اتفاقات تلخ تاریخی، جنایات و حوادث سهمگین بشری، کشتار دست جمعی، نسل‌کشی که در تاریخ بشر به‌عنوان هولناک‌ترین رویدادهای بشری اتفاق افتاده است، مبدأ و آغاز آن رها بودن قوای غضبیه و شهویه انسان‌ها است. افزون بر همه این امور، انسان موجود متحرک و پویا و هدف‌دار است و مقصد نهایی او دیدار با حق و لقاءالله است که سیر تکاملی و نهایی انسان و جهان همان است. البته کیفیت پیمودن این راه و سفر و نحوه دیدار باخدا که برخی «جمال» حق و برخی «جلال» او را ملاقات خواهند کرد با آگاهی و آزادی تکوینی و تشریعی خود انسان تحقق پیدا می‌کند. نماز عید یکی از زیباترین جلوه‌های برپایی قیامت است که در منابع دینی ما آمده است که بدان اشاره خواهیم کرد. این اشاره اجمالی به فلسفه عید فطر است. در باب هر یک از این امور مورداشاره بالا به‌اندازه مجال این مقاله و نوشتار توضیحی را خواهیم آورد:
ë عید بازگشت به فطرت توحید
نظام هستی و حقیقت خارجی وجود، سراسر وابستگی و نیاز به یک مبدأ بی‌نیاز علی‌الاطلاق است. این حقیقت مطلقه وجود را انسان با فطرت خویش به‌طور کامل درک می‌کند. لذا چیزی جز آن حقیقت مطلقه وجود او را قانع نمی‌سازد. قرآن می‌فرماید «الابذکرالله تطمئن القلوب.» بنابراین انسان یک موجود مطلق‌گراست این امری است که در درون او و همزاد با او نهادینه‌شده است. خداوند همه انسان‌ها را به‌طور یکسان بر این «فطرت توحیدی مطلق‌گرا» آفریده است. در قرآن کریم چنین می‌خوانیم:
فَأَقِمْوَجْهَکَلِلدِّینِحَنِیفًافِطْرَتَاللَّـهِالَّتِیفَطَرَالنَّاسَعَلَیْهَالَاتَبْدِیلَلِخَلْقِاللَّـهِذَٰلِکَالدِّینُالْقَیِّمُوَلَـٰکِنَّأَکْثَرَالنَّاسِلَا یعلمون (روم ۳۰)
روی خود را برگردان به‌سوی دین پاک‌فطرت الهی که خداوند همه انسان‌ها را با آن آفریده است و این فطرت و خلقت الهی تبدیل و تغییرناپذیر است گرچه بیشتر مردم نمی‌دانند.
انسان‌ها در اثر برخورد با امور مادی یا محیطی و خانوادگی، درک فطری و توحیدی‌شان کمرنگ و ضعیف می‌شود و این حس مقدس گرایش به وجود و هستی مطلق که نامش «خدا» است در زیر تل خاک‌های طبیعت‌گرای آن‌ها پنهان می‌شود. ماه رمضان فرصت بازگشت به این نهاد درونی و حس مقدس است و عید فطرت جشن این بازگشت محسوب می‌شود. وقتی‌که در این بازگشت، آدمی متوجه این منبع وجود و حیات و قدرت مطلقه الهی شد خواه‌وناخواه تمام توجهش به آن نقطه کمال مطلق جلب می‌شود و تمام نیازهای خود را فقط در محضر او مطرح می‌سازد و تلاش دارد که عشق مقدس خود را با این کمال مطلق ابراز کند. رمضان نقطه اوج این معاشقه بوده و عید فطر ابراز شوق و سرور این ارتباط عاشق و معشوق محسوب می‌شود.
آنچه مورداشاره قرار گرفت در ارتباط فلسفه عید فطر و امور دیگری که می‌تواند جزو اسرار این روز بزرگ باشد در بیانات ائمه اطهار علیهم‌السلام آمده است که در این بخش به روایتی از امام هشتم حضرت علی ابن موسی‌الرضا علیه‌السلام می‌پردازیم که فضل بن شاذان بنابرآنچه از کتاب علل نقل‌شده است از آن حضرت چنین روایت کرده است. امام هشتم علیه‌السلام فرمود:
«انما جعل یوم الفطر العید لیکون للمسلمین مجتمعاً یجتمعون فیه و یبرزون لله عزوجل فیمجدونه علی ما من علیهم فیکون یوم عید و یوم اجتماع و یوم فطر و یوم زکاه و یوم رغبه و یوم تضرع ولانه اول یوم من السنه یحل فیه الاکل و الشرب لان اول شهور السنه عند اهل الحق شهر رمضان فاحب‌الله عزوجل ان یکون فی ذالک مجمع یحمدونه فیه و یقدسونه.»
امام هشتم فرمودند «روز فطر، عید قرار داده‌شده است تا برای مسلمانان محل اجتماع باشد که در آن گرد هم آیند و برای خداوند از منازل خارج‌شده و به تمجید خداوند پردازند در برابر آنچه بر آن منت نهاده است. پس این روز، روز عید، روز اجتماع و روز فطر و روز زکات و روز رغبت و روز تضرع به درگاه خداوند است و چون نخستین روزی است که در آن خوردن و آشامیدن حلال می‌شود، چون نخستین ماه در نزد اولیاء و اهل حق ماه رمضان است، بنابراین خداوند دوست می‌دارد که مجمعی باشد که در آن خدای را ستایش و تقدیس کنند.» این‌ها اسرار عید بودن این روز است در بخش ارتباط نزدیکی که بندگان خدا با او پیداکرده‌اند. که البته بعد دیگرش ارتباط بین خود بندگان نیز هست که فلسفه اجتماعی این روز است و بدان اشاره خواهیم کرد.
ë جشن یک ماه خودسازی، خودشناسی و دشمن‌شناسی
هویت آدمی را یک سلسله روابط و ارتباطات تشکیل می‌دهد. ارتباطی با خدا، با خود، با خلق. ارتباط با خدا همان بود که اشاره شد اما ارتباط با خود متوقف بر شناخت جایگاه انسان در هندسه هستی و نقاط قوت و ضعف خویش در سیر تکاملی که در پیش دارد است و نیز خطرات بزرگ و دشمن یا دشمنانی که در سر راه دارد عقلاً برای انسان طالب کمال لازم و ضروری است. در دستگاه حکیمانه شریعت مطهر به امر خداوند برای عملیاتی کردن این طرح خودشناسی و خودسازی و آشنایی کامل با نقشه راه و موانع و خطرات، ماه رمضان است. ورود واقعی بندگان در آن و نه فقط به شکل صوری و ظاهری و پایان یافتن موفق آن، می‌طلبد بنده خدا در یک جشن جهانی حضور پیدا نماید. از نظر آداب وارده در باب نماز عید دستور رسیده است که مسلمانان در رکعت اول این نماز سوره مبارکه اعلی و در رکعت دوم، سوره مبارکه الشمس را بخوانند.
محور اصلی این دو سوره، مسأله نفس، شناخت، نفس الهامات الهی و فطری به نفس آدمی و خطرات آن است و اینکه پیروزی و رستگاری از آن کسی است که نفس خویش را شناخته و به مراقبه و تهذیب آن پرداخته، از خطرات پیراسته است. در سوره مبارکه الشمس خداوند به مظاهر بزرگ هستی از خورشید و ماه، شب و روز و آسمان و زمین سوگند یاد کرده تا به جان آدمی می‌رسد و به آن نیز سوگند یاد کرده و در مجموعه یازده سوگند، به او نیز سوگند می‌کند و می‌فرماید: و نفس و ما سواها. سوگند به جان آدمی و خدایی که به تسویه و خلقت (همراه با توازن و تعدیل) آن پرداخته است. «فالهمها فجورها و تقواها» خداوند به این نفس خوبی‌ها و آنچه مایه تقوا و فسق و فجور اوست الهام فرموده است. «قد افلح من زکاها». هر کس به تزکیه آن پرداخت پیروز و رستگار شده است. و قد خاب من دساها. هر کس در نفس خود دسیسه کرد زیانکار شده است. تزکیه نفس، همراه با شناختن وساوس پیچیده دشمن قسم خورده اوست هرچه این تهذیب و چیره شدن بر دشمن نفس اماره درونی و شیطان بیرونی بیشتر باشد عید برای روزه‌دار معنادارتر خواهد بود.
ë روز عید جلوه زیبا و دورنمای گویای قیامت است
اشاره شد که آخرین نقطه سفر انسان ملاقات با خدا حال یا جمال و بهشت اوست یا اگر بنده نافرمان باشد جلال او خواهد بود. روز عید صحنه گویای لقاء مثبت و وصل به وعده‌های الهی همراه با مقدمات و لوازم آن است. این حقیقت را امیرالمؤمنین(ع) در خطبه‌ای که در روز عید ایراد کردند، بیان فرموده‌اند. متن روایت این است: ایها الناس ان یومکم هذا یوم یثاب فیه المحسنون و یخسر فیه المسیئون و هو اشبه یوم بقیامتکم فاذکروا‌الله بخروجکم من منازلکم الی مصلاکم خروجکم من الاجداث الی ربکم واذکرو بوقوفکم فی مصلاکم وقوفکم بین یدی ربکم واذکرو برجوعکم الی منازلکم رجوعکم الی منازلکم فی الجنه والنار. وسائل الشیعه ج ۵ ص ۱۴۰- ۱۴۱
امیرالمومنین علیه‌السلام فرموده‌اند: ای مردم! این روز شما یعنی عید فطر روزی است که در آن نیکوکاران پاداش و گناهکاران زیان می‌بینند و این روز شبیه‌ترین روز به روز قیامت شما است پس خداوند را یاد کنید هنگامی‌که از منزل‌هایتان خارج شده، به سوی نمازگاه‌های خود می‌روید. زمانی را که از قبرها خارج شده و به پیشگاه خداوند می‌روید و هنگامی‌که در نمازگاه خود می‌ایستید یاد کنید هنگامی را که در پیشگاه خداوند در روز قیامت می‌ایستید و باید پاسخگو باشید و هنگامی‌که از نماز فارغ شده و به سوی منزل بازمی‌گردید یاد کنید لحظه‌ای را که در قیامت از حساب و کتاب فارغ شده و به سوی منازل ابدی بهشت یا جهنم می‌روید.
ë جلوه و شکوه دینی اجتماعی نماز عید
در دستگاه شریعت پاک و کامل دینی، ارتباط با «خدا» و «خود»، هنگامی کامل می‌شود که ضلع سوم آن تکمیل شده و در غیر این صورت مثلث هویت انسانی همچنان ناقص و بیهوده خواهد بود و آن ضلع ارتباط با مردم و خصوصاً قشر ضعیف و بندگان درمانده خداوند است. ماه رمضان و روز عید فطر وقتی به اوج شکوه خود خواهد رسید که به این بعد توجه کامل و اهتمام لازم داده شده باشد. در دستگاه تشریع دینی، زکات فطره که حق مسلم فقرا در آن گنجانده شده، به عنوان یک واجب شرعی لحاظ شده است و جالب است که گفته می‌شود سعی شود قبل از اینکه بندگان خدا به نماز بایستند اول زکات فطره بپردازند. بنابراین یکی از اسرار و ابعاد برجسته این جشن ابراز روح تعاون، کمک، همگرایی اجتماعی و تعهد به پرداخت حقوق اقتصادی دیگر بندگان خداوند است. همان‌گونه که از جمله اسرار روزه‌داری نیز همین است که اغنیا با تمام وجود درد درماندگان و گرسنگان را بچشند و عملاً کوشش در برطرف کردن فاصله بین غنی و فقیر شود. در مقدار زکات فطره و نوع آن دستور دینی ما این است که آنچه قوت غالب خودتان است برای ادای حق فقراء لحاظ شود و هرچه جانب احتیاط در ادای این حق انسانی رعایت شود و به حداقل اکتفا نشود، مطلوب‌تر است.
گرچه زکات فطره یک واجب شرعی است که در برقرار کردن و عملیاتی کردن روز عید فطر لحاظ شده است اما به طور قطع خداوند با این دستور و پیشوایان دینی با اجرای آن خواسته‌اند بفهمانند که دین مقدس و آیین کامل اسلام تا کجا به حس نوعدوستی و فعال نمودن آن بها داده است، که صحت و قبولی و کمال واجبی چون ماه رمضان و روز عید را نیز بر آن متوقف ساخته است. مسلم آنچه فلسفه اصلی این دستور را تشکیل می‌دهد و روح آن محسوب می‌شود این است که در هیچ شرایطی فردگرایی و رهبانیت در اسلام مطلوب و مرغوب نیست و عرفان و سلوک واقعی و شهود منازل انسانی متوقف بر ادای حقوق دیگر انسان‌هاست.
نکته جالب توجه این است که یکی از امتیازات بزرگ و برجسته خلیفه پس از رسول خدا که مصداق منحصر به فرد آن علی علیه‌السلام بوده است این دانسته که او در حال نماز و رکوع زکات پرداخته و حق خدا و خلق را، همزمان نموده است. آیه ۵۵ سوره مائده در این ارتباط می‌فرماید:
إِنَّمَاوَلِیُّکُمُاللَّـهُوَرَسُولُهُوَالَّذِینَآمَنُواالَّذِینَیُقِیمُونَالصَّلَاهوَیُؤْتُونَالزَّکَاهوَهُمْرَاکِعُونَ.
همانا ولی و سرپرست شما خدا و پیامبرش و کسانی‌که ایمان آورده‌اند کسانی‌که نماز گزارده و در حال رکوع زکات پرداخته‌اند، هستند.
*استاد سطوح عالی حوزه
ازمطالعه متن لذت بردم.چه بامعرفت مطالب ارایه شده-نیاززمانه ماوجوانان ما ارتباط مدبرانه وباشعور بامفاهیم دینی است نه صرف شور دینی.