گزارش , ویژه

-ژاله جندقیان-

«حسان العجم کمال الدین علی» متخلص به «محتشم کاشانی» در حیرت از بلندای مصیبت جانفرسای کاروانسالار حماسه عاشورا، ترکیبی در 12 بند به نظم کشید که از گذر پنج قرن، هنوز بر تارک هر محفل عزای حسینی با خیل عاشقان سیدالشهدا(ع)، همنوایی می کند.

«باز این چه شورش است که در خلق عالم است/ باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است/ گویا طلوع می کند از مغرب آفتاب /کاشوب در تمامی ذرات عالم است/ از آب هم مضایقه کردند کوفیان/ خوش داشتند حرمت مهمان کربلا/ بودند دیو و دد همه سیراب و می مکید/ خاتم ز قحط آب سلیمان کربلا»

کلک خیال انگیز و خامه روانش، گاه و بی گاه دل شعرباف و بزاز خوش قریحه کاشانی را به سرودن غزلی عاشقانه می کشید که حاصل آن هفت هزار بیت غزل در “رسایل جلالیه، شبابیه و صباییه”، هشت هزار بیت قصیده و اشعاری است که تا روم و مغرب بر زبان هر شیرین گوی پارسی زمزمه می شد.

تا اینکه در این میان، مرگ برادر در سفر حج مسیر زندگی این شاعر کاشانی را به سمت مرثیه سرایی کشاند و پس از نوحه گری بسیار درغم”میرعبدالغنی”، به سوگ پرورده کنار رسول(ص) به نوحه سرایی حقیقی نشست.

شاعر معاصر کشور در باره تاثیر جانسوز شعر محتشم گفت: این شاعر غزلسرای عاشق پیشه عصر صفوی در طول زندگی خود از شهر کاشان خارج نشد و اشعار خود را به واسطه برادرش میر عبدالغنی به دربار پادشاهان و اقصی نقاط جهان می فرستاد.

“سیدعلی اصغر صائم کاشانی” افزود: مرگ ناگهانی عبدالغنی در سفر حج آنچنان محتشم را داغدارو حزین کرد که مرثیه ای جانگداز سرود و آنقدر در این غم بی تابی کرد که در شبی از ماه محرم در عالم رویا رسول خدا(ص) را دید که او را از سوگ بسیار در غم برادر برحذر داشته و به مرثیه سرایی فرزندش حسین(ع) توصیه فرموده است.

این شاعر و محقق کاشانی تاکید کرد: بنا به اقوال، بیت اول ترکیب بند مشهور محتشم در عالم رویا به وی الهام و موجب شد که محتشم سراسیمه و با چشمی اشک آلود از خواب برخاسته و ابیات آن را ادامه داده است.

صائم کاشانی با اشاره به اینکه محتشم در سرودن این 12 بند از ائمه اطهار مدد گرفته است، تصریح کرد: وی حتی پس از سرودن ادامه برخی از بندها مانند”هست از ملال گرچه بری ذات ذوالجلال” وامانده و پس از توسل و معنویت به سرودن ادامه داده است: “او در دلست و هیچ دلی نیست بی ملال…”

سراینده دیوان عاشورایی”دریای عطش” گفت:شعرای بسیاری از جمله “سلیمان صباحی بیدگلی”، “محمدخان ملک الشعرا”، “محمد کاظم صبوری کاشانی” و دیگران به استقبال از شعر محتشم، مرثیه هایی سروده اند که هیچیک ماندگاری و استحکام ترکیب بند محتشم را نداشته است.

صایم کاشانی، تنها شاعر پارسی گوی که پس از محتشم و به استقبال از وی، مرثیه ای مستحکم در عزای سیدالشهدا(ع) پدید آورده را “سلیمان صباحی بیدگلی” دانست و افزود: ترکیب 14 بند وی با مطلع “افتاد شامگه به کنار افق نگین ، خور چون سر بریده از این طشت واژگون”، در صدر مرثیه های عاشورایی است که خورشید را در این مصیبت بزرگ به سری بریده در آسمان تشبیه کرده است.

استاد و پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی نیز در باره تاثیر مرثیه 12 بند محتشم گفت: آنچه ترکیب بند زیبای محتشم را قریب به 500 سال زینت بخش مجلس عزای اباعبدالله الحسین(ع) کرده، عنایت ویژه پروردگار و مصرع نخستین و زیبای آن است.

“اسماعیل آذر” افزود: محتشم با صدق و خلوصی ناب، نه خود و دیگران، که تمام کائنات را در شور و جوشش این مصیبت جانکاه در حیرت و خروش می داند.

استاد دانشگاه شهید بهشتی تهران تصریح کرد: محتشم در مصرع بعد به تجاهلی زیبا و آگاهانه دست می زند: “باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است”؛ یعنی هیچ موجودی از عالمین، عظمت آن را درک نمی کند.

آذر با اشاره به سایر ابیات این ترکیب بند گفت: در بندهای دوم تا دوازدهم موارد غث و ثمین یا فراز و فرودهایی مشاهده می شود که هیچیک به اندازه بیت آغازین، به صدر نمی نشیند و قدر نمی بیند.

استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کاشان نیز اظهار داشت:این شاعر پرآوازه قرن دهم هجری قمری بیش از 10 هزار بیت در قالب غزل، قصیده، ماده تاریخ و مرثیه سروده است که از این میان، ترکیب بند او در رثای شهدای کربلا، در طول پنج قرن زینت بخش محافل عزای سالار شهیدان بوده است.

“رضا شجری”افزود: این ترکیب بند در 12بند به صورت ساده و بی آلایش،احساسات جانسوز شاعر را به شیوه ای به دور از تکلف و با بهره گیری از آرایه های زیبای ادبی همچون تشبیه، استخدام، تجرید، لف و نشر و تکرار به نظم می کشد.

وی تاکید کرد: اندیشه های متاثر از آیات و روایات و آموزه های اخلاقی و اجتماعی نیز به زیبایی در این ترکیب بند به چشم می خود که از جمله آنها بیان مضمون حدیث “بلا اول بر انبیا و اولیا موکل است”، در این بیت است: “ بر خوان غم چو عالمیان را صلا زدند/ اول صلا به سلسله انبیا زدند”

شجری، کاربرد بدیع باورهای عامیانه را نیز در این شعر تحسین و بیان کرد: وی با استفاده از این باور مردمی که ستاره عیوق رفع تشنگی می کند، می سراید: “زان تشنگان هنوز به عیوق می رسد/ فریاد العطش زبیابان کربلا”

وی با اشاره به مصرعی از شعر حافظ گفت: “قبول خاطر و لطف سخن خداداد است” و راز ماندگاری شعر محتشم نیز همین نکته است.

این شاعر پاک ضمیر روشن نهاد، در سال 996 در کاشان و در سن 91 و به روایتی 61 سالگی از دار دنیا پرواز کرد و عشق سیدالشهدا(ع) را در پیشگاه پروردگار، آبروی خود ساخت.

مزار او در محله محتشم کاشان، زیارتگاه اهل دل است.

منبع: ایرنا