از بی‌توجهی تا انکار، توجیه سهل‌انگاری در حفظ میراث فرهنگی کاشان
کاشان نیوز: حسین ذاکری، کارشناس گردشگری و فعال میراث فرهنگی طی مقاله‌ای از وجود شکست و ترک‌های موجود در بناهای تاریخی که انکار می‌شوند گزارشی تهیه و برای کاشان نیوز ارسال کرده است.
– وجود تَرَک در بناها، پاسخی است که عمدتاً به تنش‌ها و عوامل بیرونی داده می‌شود. نمی‌توان شتابان در خصوص تَرَک‌های پدیده آمده بر جسم بناهای تاریخی قضاوت کرد و رأی به رخداد فرونشست صادر کرد بلکه نیاز به پایش های ادواری و بررسی‌های دقیق و همه‌جانبه دارد تا هرچه زودتر از زوال ارزش‌های ذاتی آنان به هر دلیلی، جلوگیری به عمل آورد. عوامل مختلفی مانند شرایط خاک، هوا، فرسودگی مصالح ساختمانی، رطوبت زمین، ریشه درختان، ساخت‌وسازهای زیرزمینی و افزایش بار براثر ساخت‌وساز زیاد و همچنین عوامل محیطی بر روی سلامت آثار تاریخی تأثیرگذار هستند اما اگر قرار باشد که نتیجه‌گیری کنیم که ترک یک بنا صرفاً به دلیل قدمت آن است سخت در اشتباه قرارگرفته‌ایم هرچند ممکن است بخشی از ترک‌های سازه‌های تاریخی مربوط به نشست طبیعی خود سازه یا لرزش‌های غیر محسوس زمین باشد.
با توجه به مشاهده نشانه‌هایی از فرونشست در پیرامون و در قسمت‌های مختلفی از مرکز بافت تاریخی کاشان، وجود ترک حاصل از فرونشست زمین، چندان نیز دور از ذهن نخواهد بود و بررسی‌های بیشتر کارشناسانه را هرچه زودتر طلب می‌کند که علت و ریشه ترک‌ها بر روی سازه‌ها علی‌الخصوص آب‌انبارها دقیقاً کدام است. در صورت رخداد فرونشست که براثر برداشت بی‌رویه منابع آب زیرزمینی است، این پدیده باعث از بین رفتن استحکام ساختمان‌ها و درنتیجه آسیب‌پذیری آن‌ها در برابر زلزله می‌شود با توجه به اینکه سازه‌های تاریخی به دلیل قدمت، شکنندگی و حساسیت بالاتری دارند، قطعاً در صف اول آسیب‌های ناشی از فرونشست می‌ایستند و قربانی می‌شوند. پدیده فرونشست علاوه بر تأثیرات متعدد مخرب بر بافت‌های تاریخی، می‌تواند به‌صورت عاملی جهت تشدید ایجاد سیلاب و آسیب به خانه‌های قدیمی در بافت‌ها و محلات قدیم که مصالح ساخت آن‌ها عمدتاً در کثرت موارد خشت و گل و کاهگل و… است و خروجی فاضلاب مناسب و درخوری ندارد گردد و یکی دیگر از پیامدهای تشدید فرونشست زمین، تحریک صفحات زمین و گسل‌ها و درنهایت افزایش میزان زلزله است و عملکرد لرزه‌ای ساختمان‌ها را تحت تأثیر قرار دهد، با در نظر داشتن این نکته مهم که شهرستان کاشان از قدیم‌الایام در سیر تاریخ خویش با خطر زلزله (عموماً حدود هر ۲۵۰ سال یک‌بار) دست‌وپنجه نرم کرده است، اهمیت بررسی این مسئله را دوچندان می‌کند. در صورت احتمال وقوع فرونشست، برخی آسیب‌ها عبارتند از: آسیب به تأسیسات داخل بافت، مسیرها، ساختمان‌ها، شبکه آب‌رسانی و برق و گاز، تخریب در الگوی جریان هیدرولوژی، کج شدگی و انحراف دکل‌های برق و فروچاله های داخل بافت، ایجاد ترک و شکست در ساختمان‌ها، ایجاد نا شاقولی بخصوص در سازه‌های وسیع و مرتفع و…
اما ماقبل از بررسی علت بروز شکاف‌ها و ترک‌ها به داوری نمی‌نشینیم اما اهمیت پرداختن بدان را، با توجه به وضعیت فعلی برخی از آب‌انبارهای کاشان را قبل از اینکه بیشتر دیر شود تذکر می‌دهیم. مورد دیگر برای بررسی مسیر قنوات قدیمی است که می‌تواند موردتوجه قرار بگیرد. قنات، یکی از قدیمی‌ترین روش‌های استخراج آب‌های زیرزمینی و بخشی از میراث ملی ایرانیان که امروزه با پائین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی و خشک شدن قنات‌ها، این کانال‌های زیرزمینی تبدیل به بحران در مناطق شهری گردیده، زیرا قنواتی است که در گذشته حفر شده و با رشد و توسعه شهرها بدون در نظر گرفتن حریم قنوات، در زیر بافت مدفون گردیده‌اند و امروزه این قنات‌ها عمدتاً تخریب شده یا آماده تخریب‌اند و یا به دلیل ورود فاضلاب شهری به درون آن‌ها به‌صورت مسیر عبور فاضلاب درآمده‌اند که این مسائل موجب فرونشست زمین، کاهش مقاومت خاک و ایجاد نشست یا درز و ترک در ساختار کالبدی شهر گردیده است. امروزه با توجه به ایجاد شبکه‌های فاضلاب شهری، خیابان‌کشی‌ها و توسعه شهر، بسیاری از این قنات‌ها تخریب و آب یا فاضلاب موجود در آن‌ها در داخل زمین نشست کرده و به‌تدریج دریاچه‌ای از آب و فاضلاب را تشکیل داده است. این دریاچه‌ها باقدرت حل‌کنندگی بالا کریستال‌های نمک و گچ موجود در خاک را حل کرده و به‌تدریج پدیده فرونشینی در شهر اتفاق افتاده یا پتانسیل قابل‌توجهی را جهت فرونشینی به وجود آورده است.
در این خصوص موارد زیر بسط پذیر است: -بررسی‌های محلی جهت شناسایی و تدقیق مشخصات قنات عبوری و پایدارسازی آن و اخذ گواهی تأیید اقدامات صورت گرفته به‌عنوان جزئی از ملزومات صدور پروانه ساختمانی و سایر مجوزهای شهرسازی در املاکی که در محدوده عبور قنات قرار دارند؛ ملزم شدن مالکین به رعایت حریم قنات‌ها در صدور آتی پروانه‌های ساختمانی توسط شهرداری، الزامات و استانداردهای خاص سازمان نظام‌مهندسی برای ساختمان‌های واقع در روی قنات و حریم آن‌ها، انجام مطالعات و عملیات پایدارسازی و رفع خطر قنوات موجود و…
ساروج به‌عنوان یکی از ملاط‌هایی که در بناهای مرطوبی که ارتباط مستقیم با آب داشته است مورداستفاده قرار می‌گرفته است تا آب در سطوح بنا نفوذ نکند (به‌عنوان روکش و نه استفاده سازه‌ای) و بایستی توجه داشت که خشکی طولانی‌مدت باعث می‌شود که ملاط مذبور خشک شده، ترک بردارد، فروریزد و راه برای زوال بنا هموار گردد. در این میان نشست نیز دور از ذهن نخواهد بود زیرا پایه‌ی برخی از بناهای تاریخی علی‌الخصوص سازه‌های آبی از مخلوط مصالحی اعم از ساروج، آهک و… ساخته شده که با رطوبت سازگاری تام داشته و اگر رطوبت از مصالح در این بناها کسر شود، این بناهای تاریخی استحکام خود را به‌مرورزمان از دست خواهند داد و مجدداً به زوال خواهند رسید.
بنابراین برای جمع‌بندی می‌توان اذهان داشت برداشت بی‌رویه‌ی آب از سفره‌های آب زیرزمینی می‌تواند منجر به فرونشست زمین و به‌عنوان یک تنش خارجی مرکزی یا پیرامونی به بنای آب‌انبارها آسیب برساند و از طرفی دیگر عدم وجود آب و رطوبت به مخازن و پایه‌ها و دیگر بخش‌های آب‌انبار می‌تواند به‌نوعی تنشی داخلی محسوب گردد و باز منجر به زوال این سازه‌ها شود؛ و این زوال از مراحل ساده به شکل ترک‌های ساده و فرو ریزش‌های ساده شروع شده و تا تخریب پیش خواهد رفت.
لذا باید به‌صورت مرتب و ادواری سازه‌های تاریخی علی‌الخصوص آب‌انبارها مورد کنترل و پایش قرار بگیرند؛ زیرا پس از پیدایش هرگونه نقصانی در این سازه‌ها چه ناشی از فرونشست، چه ناشی از هر عامل دیگری که در بالا ذکر شد بایستی سریعاً طرح مسئله نمود و تمامی جنبه‌های احتمالی آسیب‌رسان به بنای مدنظر مورد کنکاش قرار بگیرد و از آسیب بیشتر جلوگیری شود زیرا بودجه‌ای برای صرف به این نقصان‌ها وجود ندارد و اگر اندک بودجه‌ای هم برسد، احتمالاً خرج تزیینات ظاهری یا تعمیرات جزئی جاهایی که دیده می‌شود می‌گردد و برای مثال می‌توان به کار جالبی که این روزها انجام می‌شود و عبارت است از پر کردن حفره‌های ترک با گچ اشاره نمود و مراتب سطحی دیگری که انجام می‌شود بجای پرداختن به علت اساسی آن، بر تعداد ترک‌ها و آسیب‌ها اضافه خواهد شد و پی‌درپی و به‌مرورزمان به‌صورت نامحسوس و زیرپوستی بناهای تاریخی شهرمان را که هرکدام بخشی از هویت امروزین ما را شکل می‌دهند را از دست خواهیم داد.
ذکر این نکته خالی از لطف نخواهد بود که نشست ساختمان‌های تاریخی می‌تواند متقارن یا نامتقارن باشد. در مواردی که کیفیت خاک زیر ساختمان در همه‌جا یکسان باشد نشست می‌تواند به‌صورت متقارن رخ دهد؛ اما در اکثر پی‌ها، نشست در نقاط مختلف فونداسیون سازه یکسان نیست و ساختمان دچار نشست نامتقارن می‌شود. در اثر این نوع از نشست، انواع ترک‌خوردگی‌های داخلی و خارجی سازه اتفاق می‌افتد. در برخی موارد که نشست نامتقارن حاد باشد بنا کامل کج می‌شود
امیدواریم که با مطالعات تحقیقاتی مناسب در این زمینه و شناسایی عوامل آسیب‌هایی از این قبیل، مسئولین شهرستان بتوانند راهکارهایی را برای پیشگیری از آسیب‌های بیشتر و خسارت‌هایی را که به همراه دارد، مطرح کنند و راهکارهای مناسب کاهش یا حذف پدیده‌های مخرب را در برنامه‌ریزی‌های کلان‌شهری در اولویت قرار دهند.
به‌اختصار راه‌های مختلفی برای متوقف کردن نشست، ازنظرتان می‌گذرد: سبک کردن بار وارد شده بر ساختمان. افزایش تعداد ستون‌های ساختمان. حذف عامل ایجاد نشست مانند رطوبت یا نشتی آب. افزایش مقاومت خاک زیر پی ساختمان به کمک تزریق مواد متراکم کننده. استفاده از دیوار برشی برای متصل کردن ستون‌ها به یکدیگر و…
با امید آنکه همه مسئولان عالی‌رتبه و تصمیم‌ساز شهرستان و همچنین بخش خصوصی و تشکل‌های مردمی با یکدیگر همکاری و تعامل لازم را داشته باشند.
—————————
* کارشناس ارشد گردشگری از دانشگاه علامه طباطبائی تهران
بنابراین برای جمع‌بندی می‌توان اذهان داشت برداشت بی‌رویه‌ی آب از سفره‌های آب زیرزمینی می‌تواند منجر به فرونشست زمین و به‌عنوان یک تنش خارجی مرکزی یا پیرامونی به بنای آب‌انبارها آسیب برساند و از طرفی دیگر عدم وجود آب و رطوبت به مخازن و پایه‌ها و دیگر بخش‌های آب‌انبار می‌تواند به‌نوعی تنشی داخلی محسوب گردد و باز منجر به زوال این سازه‌ها شود؛ و این زوال از مراحل ساده به شکل ترک‌های ساده و فرو ریزش‌های ساده شروع شده و تا تخریب پیش خواهد رفت.
دیدگاه شما