کاشان نیوز – امیرحسین ایزدپناه: در بخش پیشین، پارهٔ نخست کتاب (یا نظریه) «انتظار؛ مذهب اعتراض» مرحوم دکتر شریعتی بررسی شد. در این بخش، پارهٔ دیگر این کتاب، که در واقع بخش‌های اصلی آن را شامل می‌شود، به اجمال، تبیین می‌شود. مانند بخش قبل، برای رعایت دقت و امانت، جملاتی که عیناً از کتاب نقل می‌شود، با رنگ آبی مشخص می‌شوند.
شریعتی، عقاید و باورهای مذهبی را قابل تغییر و تحول و تکامل در طول زمان و همزمان با تغییرات علم و جامعه دانسته و اشاره می‌کند که مسئله «انتظار مهدی موعود» نیز از این مقولات است: «روایات و احکامی که در تشیع به این اصل مربوط است ثابت و مشخص است ولی فهم آن، از طرف مردم هر عصری، و تحلیل اجتماعی آن، و استنباط مسئولیت‌هایی که لازمهٔ این اعتقاد است، و ارزیابی جامعه‌شناسی این فکر، بر حسب مکان و زمان و پیشرفت علوم انسانی و پیش آمدن شرایط تاریخی و سیاسی، متغیر و متنوع است».
در ادامه این جملات مقدماتی، شریعتی به تقسیم‌بندی انواع انتظار پرداخته و همزمان با آن، جان کلام را بیان می‌کند: «اصل انتظار، به معنی کلی، نه انتظار خاص شیعی، دو نوع است: انتظار منفی و انتظار مثبت. این دو انتظار، ضدّ یک‌دیگرند. یکی بزرگ‌ترین عامل انحطاط است و دیگری بزرگ‌ترین عامل حرکت و ارتقاء. یکی تن دادن به ذلّت و توجیه وضع موجود است و دیگری پیش‌برنده و آینده‌گرا».
و بر این اساس، تفکر انتظار را دارای چهار پایهٔ اساسی بر می‌شمرد: «اسارت، غیبت، انتظار، نجات» و می‌گوید: «همین چهار اصل، با همین معنی، هم می‌تواند منفی باشد، چنان‌که اکنون هست، و هم می‌تواند مثبت باشد، چنان‌که بود و باید باشد».
و سپس به افراد و جریان‌هایی می‌پردازد که هر کدام از نوعی از این انتظارهای مثبت یا منفی استفاده می‌کنند: «از انتظار به صورت منفی‌اش، دشمنان عدالت، عاملین فساد، و کسانی که هیچ مسئولیتی در زندگیشان نمی‌شناسند، استناد می‌کنند و مردم را قانع می‌کنند که نجات بشر فقط موکول به ظهور نجات بخش است، نه هیچ کس و کسان دیگر؛ و اگر تو به‌خاطر عدالت یا آزادی به‌ پا خاسته‌ای، بیهوده است؛ یا دروغ می‌گوئی یا فریب خورده‌ای… اگر حکومتی ظلم و فساد می‌کند، جبری و طبیعی است و باید پذیرفت. چنین اعتقادی به انتظار، بزرگ‌ترین سلاح برای دفاع از وضع موجود و بزرگ‌ترین عامل برای توجیه فساد است. و این بهترین ضمانت اجرا و عامل آسودگی برای اصحاب زور و زر و تزویر است»…. «همچنین برای گروهی دیگر، غیبت، یک فرصت بسیار خوبی است، که به‌خصوص از زمان صفویه، حداکثر استفاده یعنی سوء‌استفاده از آن شد. گروهی که هیچ‌گونه صلاحیت نیابت امام غائب را ندارند، اما با حیله و دسیسه، جای نوّاب حقیقی امام غائب را غصب می‌کنند و زمام افکار و ایمان و شکل عقاید و سرنوشت زندگی اجتماعی مردم را در دست گرفته و خلق را به نام دین و به نیابت امامت حقیقی او، به هر جا که خودشان و همدست‌هایشان می‌خواهند، می‌رانند».
شریعتی در ادامه این نوع انتظار و طرف‌دارانش را بیشتر توضیح می‌دهد، که برای پرهیز از اطاله کلام از آن صرف‌نظر می‌شود.
امّا دکتر شریعتی، در ادامه، نوع دیگر نگاه به انتظار را بیان می‌کند. او می‌گوید: «اعتقاد به غیبت، یک رویهٔ متضاد (با نوع قبل) دارد که بزرگ‌ترین قدرت نفی‌کنندهٔ آن عوامل است و مردمی که مجهّز به آن باشند، نیرومند‌ترین سلاح را برای نابودی فساد و بزگ‌ترین ضربه را برای کوبیدن ظلم و بزرگ‌ترین انرژی را برای حرکت به طرف آینده دارا می‌باشند». و توضیح بیشتر آن را در ۳ شماره بیان می‌دارد:
 «۱- انتظار، هم یک اصل فکری و اجتماعی، و هم یک اصل فطری انسانی است. انسان اساساً موجودی است منتظر و هر که انسان‌تر، منتظر‌تر؛ و هر جامعهٔ بشری نیز…. به همین دلیل است که اعتقاد به مسیح یعنی نجات‌بخش، از ابتدا در جوامع بشری وجود داشته است…. همهٔ فرهنگ‌هایی که می‌شناسیم، دارای دو شاخص مشترکند: یکی این‌که در دور‌ترین گذشته دارای عصر طلایی بوده‌اند؛ دیگر آن‌که معتقد به یک انقلاب بزرگ و نجات‌بخش در آینده می‌باشند».
در این بخش، شریعتی توضیحات بیشتری درباره برخی از مکاتب یا اصول غرب، که مرتبط با موضوع است، می‌دهد.
 «۲- انتظار، سنتز تضاد میان دو اصل متناقض با هم است: یکی «حقیقت» و دیگری «واقیعت». ما معتقدیم که قرآن برای نجات بشریت آمده و پیغمبران برای رهایی انسان از ظلم و زور و خون‌پرستی و استضعاف و مبارزه با جهل آمده‌اند، اما واقعیت، خلاف این حقیقت را به ما نشان می‌دهد. می‌بینیم که تا پیغمبر، سرش را به زمین گذاشت، باز‌‌ همان آش شد و‌‌ همان کاسه و نظامی که بر تاریخ حکومت می‌کرد، کم‌کم ادامه پیدا کرد…. اسلام دین خدا است و برای نجات بشر آمده است، اما می‌بینیم که نجات نداده است…. این تضاد میان «واقعیت باطل حاکم» و «حقیقت نجات‌بخش محکوم» را جز «انتظار» به پیروزی جبری و قطعی حقیقت، نمی‌تواند حل کند…. بر این اساس، انتظار یعنی «نه» گفتن به آن‌چه که هست. کسی که منتظر است، در نفس انتظار خود، اعتراض به وضع موجود را پنهان دارد…. انتظار ایمان به آینده است و لازمه‌اش انکار حال. کسی که از حال خشنود است، منتظر نیست، بر عکس، محافظه‌کار است و دوست دارد و تلاش می‌کند که هیچ چیز دست نخورد…. اگر این انتظار را ملّت محکوم از دست داد، محکومیت را به عنوان سرنوشت محتومش برای همیشه خواهدد پذیرفت.»
 «۳- انتظار، جبر تاریخ است. این مسئله برای روشنفکران که با مکتب‌ها و فلسفه‌های علمی تاریخ آشنایی دارند بی‌‌‌نهایت شورانگیز است. من که در این گوشه از زمین و این لحظه تاریخ منتظرم تا در آینده‌ای که ممکن است فردا و یا هر لحظه دیگر باشد ناگهان انقلابی در سطح جهانی به نفع حقیقت و عدالت و توده‌های ستمدیده روی دهد که من نیز در آن باید نقشی داشته باشم و این انقلاب با دعا‌خواندن و فوت کردن و امثال این‌ها نیست، بلکه یک جهاد عینی با مسئولیت انسان‌های معتقد به آن است و اعتقاد دارم که آن نهضت طبعاً پیروز خواهد شد، پس به جبر تاریخ معتقدم، نه به تصادف و تفرقه و گسستگی تاریخی.
هر کس این سؤال به ذهنش می‌رسد که امام زمان، این رهبر و نجات بخش انتهای تاریخ، چگونه می‌تواند بر جهان پیروز شود؟ در این‌جا امام صادق یک توجیه بسیار عمیق و کاملاً جامعه‌شناسانه و تاریخی دارد که: قدرت‌های ستمکار و قطب‌های جنایت و ظلم به قدری با هم خواهند جنگید که در نیرو و قدرت فرسوده می‌شوند و به قدری از درون به فساد خواهند رفت که مقاومتشان را از دست می‌دهند و آنگاه شما از بیهوشی و خواب خرگوشی بیدار شده و چون مسلّح به نیروی ایمان و آگاهی هستید بر آن قدرت‌های از دورن پوسیده و از برون فرسوده پیروز می‌شوید و این پیروزی بر اساس منطق و عینیت و سنت‌های اجتماعی است، سنت‌هایی که در اسلام قوانین خداوند است».
شریعتی بعد از اینکه، این ۳ مورد را بررسی کرد، اشاراتی به موضوع «تسلسل و وحدت تاریخی» هم دارد و بعد از تبیین آن، نتیجه می‌گیرد: «منتظر، هم از نظر فکری و هم از نظر عملی و مادی، یک انسان آماده است؛ منتظری که در شیعه بود، نه آن‌چه امروز هست؛ متأسفانه من باید از چیزی دفاع کنم که در صورت امروزیش هرگز قابل دفاع نیست. منتظر، آدم وافتاده و واخورده و واداده‌ای نیست، چنان‌که اکنون هست. آدم آماده است».
بخش پایانی کتاب «انتظار؛ مذهب اعتراض» به بررسی چند پرسش و پاسخ کوتاه پیرامون انتظار و با موضوعاتی مانند فرزند امام عسکری بودن منجی، زره پیامبر و پرچم بدر، ۳۱۳ تن، دجّال و سفیانی و… می‌پردازد.
بندهای پایانی جملات دکتر شریعتی در این کتاب، که به نوعی نتیجهٔ کلّ کتاب می‌باشد، بار دیگر جان مایهٔ تفکر او در این کتاب را تکرار می‌کند:
 «انتظار یک نوید و عامل خوش‌بینی تاریخی است؛ ایمان به عدالت و پیروزی حقیقت و نابودی قطعی ستم و ظلم و پلیدی در سرنوشت انسان و ایمان به این‌که تاریخ در زندگی نوع بشر بر روی همین زمین و پیش از مرگ، نه در قیامت و پس از مرگ، به پیروزی ستمدیدگان و نابودی ستمکاران منتهی خواهد شد.
منتظر، انسان مسلمان متعهدی است که هر لحظه درانتظار انفجار قطعی نظام‌های ضدانسانی است و همواره خود را برای شرکت در چنین انقلاب جهانی آماده می‌کند. بنابراین، مذهب اعتراض و نفی مطلق نظام حاکم و وضع موجود است، در هر شکلی، انتظار نه تنها از انسان سلب مسئولیت نمی‌کند، بلکه مسئولیت او را در سرنوشت خودش و سرنوشت حقیقت و سرنوشت انسان، سنگین، فوری، منطقی و حیاتی می‌کند.
مذهب انتظار‌که یک «فلسفه مثبت تاریخ»، یک «جبر تاریخ»، یک «خوش‌بینی فلسفی»، یک «عامل فکری و روحی حرکت‌بخش، تعهدآور و مسؤولیت‌ساز» و بالاخره، فلسفه «اعتراض» به «وضع موجود» و «نفی ارزش‌ها و نظام‌های حاکم» در طول قرون است، و اکنون، فلسفه منفی بدبینانه «تسلیم و رضا» شده است، این اصل کلی را ثابت می‌کند که: وقتی یک جامعه منحط می‌شود و بینش ِ پیروان ِ یک فکر منحرف، فکر ِ مترقی و مذهب منطقی ِ متحرک و سازنده نیز، نقش منحط و منفی و تخدیری پیدا می‌کند و در جامعه مسلمین و بویژه شیعه، فاجعه این است!»