اجتماعی , اخبار , محیط زیست , ویژه , یادداشت

کاشان نیوز: تنها سه مورد از ده پروژه در ایستگاه آبخوان کاشان در برابر سیلاب اخیر امکان آبگیری و استفاده یافت، هفت مورد دیگر یا به دلیل کمبود بودجه به بهره برداری نرسیده بود یا دچار نقص و مشکلاتی بود که امکان آبگیری نداشت، لاجرم یا سیلاب پس از تخریب اراضی دایر و بایر دشت ناجی آباد و کاشان وارد کویر شد و حوزه آب شور غیرقابل شرب را تقویت کرد یا در چاله نخاله همراه با آلودگی‌های فراوان ضمن نفوذ به داخل چاه‌های فاضلاب شهری به آلوده کردن سفره آب شرب انجامید.

ذخیره آب گوارای باران در آبخوان در بالادست کاشان علاوه بر اینکه در دراز مدت به تقویت پاکیزه سفره آب زیرزمینی کمک میکند دیدن مناظری بدیع را نیز فراهم آورده است، صحنه هایی نادر از حضور گاه و بیگاه حیوانات و پرندگانی که از این نعمت الهی مینوشند و فضای سبزی که در اطراف این آبخوان بطور قطع ویقین با کمک باغهای روبه زوال ناجی آباد و فین و حسن آباد به تلطیف هوای تفتیده کاشان کمک شایانی میکنند.

علی خالویی*: سیل اردیبهشت‌ماه ۹۷ کاشان محک جدی بود بر عملکرد سال‌های قبل مدیریت شهری و توان پاسخ گوئی «ایستگاه آبخوان کاشان»، رودخانه منتهی به آبخوان را چم‌رود می‏نامند، «رودخانه چم‌رود»، حوزه آبخیز بسیار وسیعی دارد، مهم‏ترین و بزرگ‏ترین حوزه آبخیز شهرستان و دشت کاشان که وظیفه اصلی تغذیه «آبخوان دشت کاشان» را به عهده دارد. از ارتفاعات برزک و سده و آزران گرفته تا نیاسر و رحق و مرق.
حوزه‏ای به وسعت ۱۰۰۰ کیلومترمربع یا ۱۰۰ هزار هکتار که قطعاً حوزه تغذیه آب قابل‌توجهی ست و از طرفی رواناب و «تولید سیل» قابل‌توجهی نیز دارد.
«سازمان جنگل‌ها و مراتع» کشور، معاونتی تحت عنوان «معاونت آبخیزداری» در سطح کشور دارد، وظیفه سازمانی این معاونت به‌عنوان تنها متولی کشوری «تولید آب» در سطح ملی با اجرای «پروژه‏های آبخیزداری» ست، ناگفته نماند که پروژه‏های آبخیزداری بسیار متفاوت‏تر از سدسازی ست، «سدسازی» در حوزه وظایف وزارت نیروست و سازمان جنگل‌ها هیچ‏گونه دخالتی در حوزه اجرای سازه‏های با دسته‏بندی «سد» ندارد. انگشت نشانه فعالان حوزه محیط‌زیست و منابع طبیعی در سال‌های اخیر، «سدسازی» را بسیار نشانه رفته است و نقدهای قابل قبولی را بر آن وارد دانسته‏اند.
یکی از طرح‏ها و سازه‏های که این سازمان از چندین سال قبل در دستور کار خویش دارد، اجرای پروژه‏های «آبخوان و آبخوان‌داری» ست، «آبخوان‌داری؛ مجموعه‏ای از عملیات مکانیکی است که با مهار و نفوذ سیلاب بر روی عرصه‏های آبخوان موجب احیاء کمی و کیفی منابع آب‌وخاک، تقلیل و حتی حذف خسارت‏های مستقیم و غیرمستقیم و درنتیجه بهینه‏سازی محیط‌زیست شده و اثرات مخرب سیل را نیز کاهش می‏دهد»
با عنایت به وضعیت توپوگرافی خاص دشت کاشان (یعنی وجود کوه‏های بسیار مرتفع ۳۸۰۰ متر از سطح دریا و دشت وسیع و گودال مانند با ارتفاع ۸۰۰ متر از سطح دریا و از طرفی فاصله کوتاه مابین این دو منطقه که باعث تولید شیب زیاد می‏شود) از طرفی و از طرف دیگر وضعیت نامناسب بارندگی و ذخیره منابع آبی این دشت وقوع خشک‌سالی‌های ده‌ساله گذشته که زمینه‌ساز تولید «پدیده خشکی مفرط دشت» گردیده، باعث شده که نیاز مبرم به اجرای پروژه‏های آبخوان‌داری درزمینهٔ تولید آب به‌منظور کاهش صدمات خشک‌سالی و همچنین تمهیدات لازم به‌منظور کاهش خطرپذیری سیل‌های حاصل از رواناب ارتفاعات، بیش‌ازپیش نیازش احساس شود.
«ایستگاه آبخوان کاشان»؛ یکی از سه آبخوان موفق استان و از آبخوان‏های موفق کشوری است که با توجه به وسعت حوزه و جایگاه شهری ویژه شهرستان کاشان و استقرار آن در حاشیه اتوبان قم – کاشان به لحاظ آموزش و ترویجی پروژه‌های این‌چنینی بسیار حائز اهمیت است. این ایستگاه از سال ۱۳۷۵ به‌عنوان یک ایستگاه تحقیقاتی – مطالعاتی با همکاری اداره کل منابع طبیعی استان و بخش آبخیز مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی؛ شروع به مطالعه و اجرا گردید. اولین آبگیری آن در سال ۱۳۸۸ رخ داد، بیشترین سال‌های آبگیری آن مربوط است به سال ۱۳۹۲ که به میزان ۲۵۰ هزار مترمکعب آبگیری صورت گرفته است.
ولی سال ۱۳۹۷ در اردیبهشت‌ماه، آزمون جدی برای «ایستگاه آبخوان کاشان» بود، این ایستگاه دارای مساحتی حدود ۷۵۰ هکتار است، دارای ده بند خاکی ست، بندهای خاکی که در سطح خط تراز شمال – جنوبی یا جنوب –شرقی؛ شمالی- غربی پیاده و اجرا شده است.
پروژه مذکور دارای ۱۰ سرریز ساخته‌شده از سنگ و ملات است و علاوه بر آن حداقل نیاز به ۲۰ سرریز سنگ و ملات جدید در محل‌های مناسب درروی بندهای خاکی دارد.
مهندس ایمنی، معاونت آبخیز اداره کل منابع طبیعی استان اصفهان معتقد است؛ ارتفاعات جنوبی مشرف‌به شهر کاشان (ارتفاعات دره و بالادست اتوبان قم کاشان) پنج رودخانه منتهی به مخروطه افکنه قابل‌توجه دارد که لازم است «مطالعات کنترل سیلاب شهری» این پنج مخروطه افکنه صورت پذیرد. ایشان معتقد است باید مطالعات این حوزه و کل شهرستان به‌روز شود، متناسب با تغییرات اقلیمی این مطالعات در دو بخش: «مطالعات تفصیلی» و «مطالعات توجیهی» صورت پذیرد. بخش مطالعات قابل‌توجه شهرستان درزمینهٔ «مطالعات تفصیلی» متأسفانه هنوز به‌صورت کامل انجام نپذیرفته است.
دکتر خداقلی، رئیس بخش تحقیقات آبخیزداری و مسئول بخش تحقیقات استانی «ایستگاه آبخوان کاشان» معتقد است: تغییرات اقلیمی و خطرات ناشی از آن بسیار جدی ست در ۵۰ سال گذشته در ایران چیزی حدود چهار برابر متوسط جهانی ما افزایش دما داشته‏ایم، در دنیا برابر ۲۵/۰ سانتی‌گراد درجه حرارت و در ایران برابر یک درجه متوسط گرمایش کشور افزایش‌یافته است. از حوادث ناشی از تغییرات اقلیم «افزایش سیل‏خیزی» مناطق است خاصه مناطق بیابانی، ایشان عنوان می‏نماید در ۱۰ سال گذشته ما حدود ۱۳ سیل از ۲۰ سیل بزرگ را داشته‏ایم. این یعنی افزایش تحرکات نامیمون اثرات تغییر اقلیم.
خداقلی معتقد است: «خطر سیل و سیلاب در دشت کاشان بسیار خطرناک‏تر و خطرپذیرتر از «خشک‌سالی» آن است»؛ یعنی «خشک‌سالی» و «کمبود منابع آبی» که بسیار در چندین ساله به آن پرداخته‌شده است، از منظور خطرپذیری بحران، در وهله دوم نسبت به «سیل و سیلاب شهری» قرار دارد. «سیل و سیل و سیل».
آقای مهندس کافی‏زاده، مدیر جهاد کشاورزی شهرستان معتقد است: در طول زمان خدمت ۲۹ سال گذشته‏اش حداقل سالانه رخداد یک سیل در دشت کاشان اتفاق افتاده است که اگر این میزان آب‌ها مهارشده و به تغذیه «آبخوان دشت کاشان» منجر شده بودند، بیلان منفی ۳۵ میلیون مترمکعب؛ اعلام‌شده توسط امور منابع آب قطعاً بخشی از آن برطرف شده بود.
کافی‏زاده معتقد است: با خوش‌بینانه‌ترین حالت چیزی حدود ۱۳۰۰ میلیارد مترمکعب با بارش ۱۳۰ میلی‏متر بارندگی در شهرستان کاشان و با بدبینانه‏ترین حالت با ده درصد رواناب‌ها که چیزی حدود ۱۳۰ تا ۱۵۰ میلیون مترمکعب، استحصال آب خواهیم داشت. با استحصال یک سال این آب و بیلان منفی ۳۵ میلیون آب دشت کاشان، قطعاً تا چندین سال از منفی شدن منابع آبی می‌توان خاطری آسوده داشت.
مهندس ارغوانی، رئیس اداره هواشناسی کاشان و آران و بیدگل؛ معتقد است: تغییرات اقلیمی باعث افزایش سیل در جهان خاصه ایران و کاشان است، در اردیبهشت سال جاری در یک بازه زمانی ۲۰ تا ۳۰ دقیقه بارندگی ۷۵ میلی‏متر در بخش حوزه «دهزیره و چاله قره» رخ‌داده است. صدمات این حجم آب که اگر در ارتفاعات رخ می‏داد و دفعتاً ریزش می‏نمود یک موضوعی ست بسیار بحرانی و قابل‌توجه؛ و دوم به جهت اینکه متأسفانه نتوانسته‏ایم این مقدار آب را استحصال نماییم چیز دیگری است.
مهندس مزروعی، مدیر مرکز مدیریت بحران شهرستان کاشان معتقد است، آبخوان می‏تواند نجات‌بخش منابع آبی دشت کاشان و پایداری توسعه دشت باشد، اگر چنانچه مسئله تکمیل و تجهیز و بهسازی آن صورت پذیرد.
مزروعی برآورد هزینه تأسیس و ایجاد این پروژه را در حال حاضر بالغ‌بر ۱۰ میلیارد تومان می‏داند، مزروعی معتقد است: «رودخانه چم‌رود ظرفیت ۲۰۰ مترمکعب در ثانیه دبی را دارد. «ایستگاه آبخوان کاشان» پتانسیل نگهداری و ظرفیت ۴۰ مترمکعب در ثانیه این آب را دارد، ولی هنوز ۱۶۰ مترمکعب آب در ثانیه دبی رودخانه هدر می‌رود؛ و باید آن را مدیریت کنیم تا به بهترین شکل ممکن ضمن اینکه تغذیه «آبخوان دشت کاشان» صورت پذیرد؛ (یعنی تکمیل و تجهیز «ایستگاه آبخوان کاشان» باید به گونه رقم بخورد که بیشترین آب با کمترین دغدغه بحرانی وارد ایستگاه شود) و از طرفی اراضی شهری، خدماتی، مسکونی و بیمارستانی و دانشگاهی پائین‌دست را به چالش نکشیم.
در علوم منابع طبیعی آمده است: «آبخوان یا آبخواه عبارت است از مخروط ‏افکنه‏هایی با رسوبات دانه‌درشت که به‌آسانی آب را از خود عبور داده و موجب تغذیه‏ی سفره‏های آب‌های زیرزمینی می‏گردد، همچنین آبخوان‌داری مدیریت این آبخوان‏هاست.»
حال «ایستگاه تحقیقاتی آبخوان کاشان»، نیاز مبرم به تکمیل و تجهیز پروژه دارد، نیاز به «تکمیل بندها»، ایجاد و «تکمیل و تجهیز حداقل ۲۰ سرریز مجهز سنگ و ملات و سیمان» دارد، نیاز به «احداث دریچه‏های کنترل ورودی مجهز و قابل تنظیم» دارد، نیاز به «تجهیز و راه‏اندازی ایستگاه هشدار سریع سیل» دارد، نیاز به «ایستگاه هیدرومتری» دارد. لازم است مدیریت شهری نسبت به تکمیل و تجهیز آن اقدام عاجل نماید. نسبت به «تأمین اعتبار و منابع مالی» آن اقدام عاجل نماید.
اگر برای مدیریت شهری و مدیران پروژه اولویت «استحصال آب» و «تغذیه آبخوان دشت کاشان» اولویت اول نیست که قطعاً هم هست! حداقل برای امنیت و کاهش خطرپذیری ساکنین پائین‌دست، شهروندان، بیمارستان شهید بهشتی، مناطق مسکونی فاز دو یک ناجی‏آباد، مناطق صنعتی شهرک راوند، دانشگاه کاشان، دانشگاه علوم پزشکی کاشان، دانشگاه آزاد کاشان و ده‌ها سازه‏های شهری در پائین‌دست رودخانه حوزه چم‌رود است. اقدام عاجل نمود، فرصت‌ها سوخته و از بین رفته است بیش از این نباید فرصت سوزی نمود و لازم است مدیریت شهری و استانی پایداری توسعه شهری را در دشت کاشان تضمین نمایند.
باید قبل از خطرات جبران‌ناپذیر به این مهم پرداخته شود.

*کارشناس حوزه منابع طبیعی و محیط‌زیست

پانویس: در شهرستان کاشان شاید از اتفاقات بارشی و رخداد سیل ۱۱ اردیبهشت ماه سال جاری در سال‌های اخیر کاشان کم سابقه باشد، بارش و سیلی که دوره بازگشت بالای حداقل ۲۰ تا ۳۰ سال داشت، و با بارش ۲۵ میلیمتری هم‌دوش شهر اراک، دو شهر پربارش کشور نامیده شدند، (مقصود از دوره بازگشت رخدادی است که امکان دارد هر چند سال یکبار به صورت مشابه احتمالا تکرار گردد.)