کاشان نیوز-ابوالفضل نجیب: با درگذشت نجف دریابندری و پس از درگذشت دکتر فریبرز رئیس دانا و دکتر یدالله سحابی تریلوژی (سه‌گانه) مرگ سه نماد از نحله‌های روشنفکری تاریخ معاصر تکمیل شد. دکتر فریبرز رئیس دانا را می‌توان به‌مثابه نماد روشنفکران چپ آرمان‌گرا تلقی کرد. تلاش او در خصوص بومی‌سازی سوسیالیسم و استمرار در آرمان عدالت‌خواهی او را از سایر روشنفکران چپ‌گرا و اغلب منفعل یا بریده متمایز می‌کند. به همین سیاق می‌توان دکتر یدالله سحابی را به درجاتی نماد روشنفکران نواندیش دینی محسوب کرد. از دو کتاب تکامل در قران و خلقت انسان می‌توان به‌مثابه اولین و جدی‌ترین گام‌ها در انطباق تکامل و قرآن یادکرد. نوشتن درباره نجف دریابندری به دلیل شخصیت چندوجهی و نقش خاصی که در جریان روشنفکری ایران داشته و از سویی ناشناختگی نسل امروز از او سخت و دشوار به نظر می‌رسد. از سویی دریابندری به دلایلی در حلقه روشنفکران متعارف قابل‌تعریف و تعمیم نیست؛ زیرا در جامعه ما روشنفکر عرفی با خاستگاه‌ها و وابستگی‌ها و تعلقات اغلب ایدئولوژیکی، سیاسی، تشکیلاتی و یا گرایش و سمپاتی به جریان خاصی موضوعیت و شناخته می‌شود. تأکید بر کلیدواژه تریلوژی و البته با تأمل و مسامحه بر تفاوت این سه و درعین‌حال تأثیر و نقش متفاوت آن‌ها بر حوزه‌های مختلف اجتماعی دلالت دارد. با این توضیح که رئیس دانا و سحابی تنها از حیث تأثیرات اعتقادی و اجتماعی بر چند نسل شبیه هستند. هرچند دریابندری از این جهات کم اما بیشترین تأثیر و نقش خود را در حوزه فرهنگی ایفا کرده. دریابندری را بیشتر با ترجمه‌های فاخر و نوار در حوزه ادبیات داستانی و فلسفی می‌شناسیم.
میراث او اگر از همین زاویه و به‌دقت و درستی شناخته و تبیین شود، می‌توان نام او را به‌عنوان تأثیرگذارترین روشنفکر فرهنگی چند دهه اخیر در لیست روشنفکران فرهنگی تاریخ معاصر ثبت کرد. دریابندری با اولویت فرهنگ‌سازی به مفهوم مدرن و تعمد در تغییر ساختارهای کلیشه‌ای از طریق برگردان آثار ارزشمند ادبی و فلسفی و هم‌زمان تأمل بر سنت روشنفکری مسیر متفاوتی از روشنفکران چپ اجتماعی و نواندیشان دینی که اغلب در هیبت اپوزیسیون و با وابستگی‌های خاص سیاسی و برخی تمایلات قهرآمیز شناخته می‌شوند، دنبال نمود.
این رویکرد اما نه به معنی بیگانگی و نه حتی انفعال او از عالم و عوالم سیاسی که اتفاقاً محصول از سر گذراندن تجارب سیاسی و تشکیلاتی در حساس‌ترین و پرخطرترین سرفصل‌های تاریخ سیاسی است.
کما اینکه نوعیت ترجمه‌های او چه در حوزه ادبیات داستانی و چه فلسفی همچنان رگه‌هایی از گذشته ایدئولوژیکی و سیاسی و حزبی در خود نهفته دارد. این تأثیرات ناخودآگاه و گاه خودآگاه را می‌توان در بازتعریف مفاهیم و در قالب آرزوها و امیال نویسندگان بزرگی چون همینگوی و فالکنر و … و هم دغدغه‌های موازی بخصوص در ترجمه تاریخ فلسفه غرب راسل ردیابی کرد.
فراتر حتی می‌توان ته‌مانده تعلقات رمانتیستی او بهنام‌های آشنا و بعضاً مطرود و پارادوکسیکال تاریخی همچون استالین را با وضوح بیشتری مشاهده کرد.
یک نمونه این تعلقات حذف بخش‌های ضد استالینی ترجمه کتاب قدرت – راسل و گواهی است بر اینکه دریابندری علیرغم سپری شدن سال‌های طولانی از دوران طوفانی وابستگی به حزب توده و عضویت کمیته مرکزی حزب در آبادان و رفتن تا پای چوبه دار و محکومیت ابد و درنهایت تحمل حبس چهارساله و پس‌ازآن تغییر کیفی در مسیر زندگی، اما حداقل تا زمان ترجمه کتاب قدرت بارقه‌هایی از تعلقات رمانتیستی در ته ذهن او باقی است. فراموش نکنیم دریابندری کتاب قدرت را در اواسط ۱۳۶۱ و هفته‌ها و روزهای ملتهب و هم‌زمان با دستگیری سران حزب توده و انحلال آن ترجمه و انتشار داد. این هم‌زمانی می‌توانست به‌نوعی واکنش غیرمستقیم و کم‌هزینه و هوشمندانه به جریان رسانه‌ای غالب علیه چپ و هم‌زمان حزب توده و حزب کمونیست شوروی قلمداد شود.
این اقدام زیرکانه می‌توانست تائیدی باشد بر این واقعیت تاریخی که جریان روشنفکری در تاریخ معاصر هیچ‌گاه مصون از گرایشات سیاسی و به‌طور مشخص سمپاتی به اولین تشکل رسمی چپ که با حزب توده موضوعیت و ظهور پیدا کرد، نبوده. بااین‌حال برخی تصمیم دریابندری بر حذف بخش موردنظر را حمل بر عبور تمام و کمال او از سیاست و هر چه رنگ تعلق سیاسی دارد تعبیر نمودند.
در نظر داشته باشیم کسی مثل آل احمد نیز که جریان روشنفکری دینی به‌نوعی او را به تمام مصادره به مطلوب نمود، تجربه فکری، سیاسی و حزبی مشابهی از سر گذراند؛ اما با ترجمه کتاب بازگشت از شوروی آندره ژید مسیر متفاوتی در مقایسه با دریابندری دنبال کرد.
نشانه‌های دیگری ازجمله محدود کردن روابط و مراودات فردی باشخصیت‌های اغلب فرهنگی و فاصله گرفتن آگاهانه از فضای ملتهب اجتماعی و سیاسی چه قبل و بعد از انقلاب شاهدی است بر این مدعا که او پس از پشت سر گذاشتن طوفان‌های اولیه توجه خود را تنها معطوف به دغدغه‌های فرهنگی نموده.
همین‌که گذر دریابندری در طی چهار دهه عمر جمهوری اسلامی به بازجویی و بند و … نمی‌افتد دلالتی است بر عبور تمام‌قد او از عالم سیاست. این میزان انفعال از جانب کسی که در دهه سی تا پای چوبه دار می‌رود و در ادامه همکاری با رادیوتلویزیون زمان شاه و حاشیه‌نشینی در جمهوری اسلامی را برمی‌تابد، کیفیت دگردیسی در تفکر و جهان‌بینی او را نشان می‌دهد. دگردیسی که در فردیت با رویکرد خیام گونه در زندگی شخصی و توجه صرف و جدی به اندیشه ورزی و توسعه و بسط گزاره‌های فرهنگی در حوزه اجتماعی و فرهنگی ظهور و بروز می‌کند.
فارغ از این حواشی که بخشی از کارنامه دریابندری را به خود اختصاص داده، آنچه او را برای نسل امروز و آینده متمایز می‌کند، رویکرد و شیوه منحصربه‌فرد او در برگردان آثار فاخر ادبی و فلسفی و هم تألیفات مرتبط با دیدگاه‌های فلسفی و انسان شناسانه است. این ویژگی او را از جرگه کسانی که ترجمه را از یک حرفه مکانیکی به آفرینش هنری ارتقا داده متمایز می‌کند. هرچند این ویژگی به اسباب خرده‌گیری برخی تبدیل شده، اما بسیاری آن را نشانی بر تسلط و گستره زبانی در معنی یابی و معادل آفرینی و فراتر ناشی از رابطه حسی با مؤلف می‌دانند. دریابندری به گواه آن‌ها که هم بر زبان و هم برجهان متن اشراف دارند، پیش از وفاداری به واژگان به روح متن و جوهره واژگان التزام و وفادار مانده.
شاید از دلایل تشخص ترجمه‌های او به فاصله گرفتن ناخواسته از تحصیلات معمول آکادمیک و آمیختگی میدانی و حسی باریشه‌های زبان متن اشاره کرد. تمایزی که از تعامل با سینما شروع و در ارتباط پیوسته با اصل زبان در فضای کار صیقل می‌خورد و به‌تدریج به اوج می‌رسد. تا جایی که انگلیسی را بسیار راحت‌تر و سلیس‌تر از صاحبان آن در آبادان تکلم می‌کند. آنچه به روح متن و جوهره واژگانی تعبیر می‌کنیم، برآیند و حاصل همین زمینه‌های عینی و شوق و شور ناشی از ارتباط و فهم کلامی و حسی از متن است.
بااین‌همه گسستگی صرف دریابندری از سیاست و پیوستگی یکسره به فرهنگ، اما همچنان در بزنگاه‌ها و غیرمستقیم با واکنش‌های هوشمندانه اعتراض خود را به انسداد فرهنگی و سیاسی بر جامعه نشان می‌دهد.
هرچند این واکنش‌ها حداقل در موضوع انتشار کتاب جناب مستطاب آشپز به تابوشکنی تعبیر شود. درحالی‌که فهم و ارتباط فرا متنی با ژانر کتاب و زمان انتشار آن‌که حیرت بسیاری هم برانگیخت، باکمی تیزهوشی و تأمل می‌توانست به تأویل و کنکاش حول چندوچون وضعیت فرهنگی و سیاسی منجر شود.
کتاب جناب مستطاب آشپز از این زاویه نوعی واکنش به انسداد سیاسی و هم دهن‌کجی هم‌زمان به جامعه روشنفکری بود. چه‌بسا بتوان ساخت مهمانی مامان توسط مهرجویی فیلسوف را در همسویی و درک متقابل از پیام زیرکانه دریابندری تلقی کرد.
آنچه باعث امیدواری است تبدیل روشنفکران فرهنگی از تک نمودها به جریان و تثبیت آن‌ها به نحله فکری و به همان نسبت افول نحله‌های ایدئولوژیک در حوزه روشنفکری است. هرچند تلاش می‌شود با لطایف‌الحیل و ابداع ترکیبات جعلی و پسوندهای تاریخ‌مصرف گذشته، راه بر حرکت جریان وار روشنفکران فرهنگی مسدود و با انگ و ننگ به یاس و انفعال محکوم نمایند؛ اما تجارب تاریخی نشان داده هیچ نیرویی قادر به مسدود کردن جریان فرهنگ‌سازی در جامعه و تاریخ نبوده و نخواهد بود.
دیدگاه شما