به مناسبت سالروز بزرگداشت عمر خیام نیشابوری
رند سرفراز
یکی از رندان سر فراز عالم که سر به طاعت خاکیان فرود نیاورد و با دین فروشان دنیا پرست و کوتاه آستینان درازدست و بیخبران خبر فروش و دکانداران پشمینه پوش سر سودا نداشت حکیم عمر خیام است که چندی چون خورشید٬ کمند صبح معرفت را بر بام اندیشه انداخت و شراب نور در جام گیتی نمای روز افکند و چون مرغ سحر با گل‌های زردروی و رخ‌های زعفران رنگ آواز بر آورد که ، هان به سحرگهان برخیزید قدحی پر شراب کنید و بنوشید و رنگ خود به رنگ ارغوان کنید که رستگاری در این است.
“گرفتار روزگاری هستيم كه اهل علم فقط عده كمی،مبتلا به هزاران رنج و محنت ، باقی مانده كه پيوسته در انديشه آنند كه غفلت های زمان را فرصت جسته، به تحقيق در علم و استوار كردن بپردازند.”حكيم عمر خيام (غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خیام نیشابوری ) در۲۸ ارديبهشت (زامياد) ۴۲۷ هجری در نيشابور زاده شد.در رياضيات، فلسفه، نجوم و شعر از بزرگان عصر خود بود.خيام با حديث،تفسير و حكمت نيز آشنا بود و فقه را نيز در ميانسالی نزد امام موفق نيشابوری آموخت.هر چند خيام در غرب به واسطه رباعياتش شهره است اما عمده خدمات وی به جامعه علمی جهان بوده است.در اين نوشتار با گوشه ای از تلاش های علمی اين دانشمند فرهيخته ايرانی آشنا خواهيم شد.
خيام در نجوم:
خيام به دعوت جلال الدين ملكشاه سلجوقی و وزيرش نظام الملك به اصفهان رفت تا سرپرستی رصدخانه اصفهان را به عهده گيرد.وی در مدت اقامت هجده ساله در اصفهان زيج ملكشاهی را تهيه كرد(زيج=زيگ،جدول محاسبات نجومی) و در حدود سال ۴۵۸ طرح اصلاح تقويم را تنظيم نمود و تدوينگر و بنيانگذار تقويم جلالی شد.در اين زمان خيام به عنوان اختربين در دربار مشغول بكار شد هرچند به اختربينی اعتقادی نداشت.پس از مرگ ملكشاه و كشته شدن نظام الملك ، خيام مورد بی مهری قرار گرفت و كمك مالی به رصدخانه قطع شد!
خيام در رياضيات:
خيام نيشابوری تحت حمايت و سرپرستی ابوطاهر،قاضی القضات سمرقند، كتابی درباره معادلات درجه سوم نوشت و از آنجا كه با نظام الملك طوسی رابطه نيكويی داشت كتابش را به او هديه كرد.تحقيقات و مطالعات خيام در جبر در نوع خود تحسين برانگيز است اما كشف دير هنگام رساله جبر او و همچنين توفيقات رياضيدانان در اين حوزه از رياضيات تنها موجب شگفتی انديشمندان به سبب جنبه تاريخی آن شد.اثبات اصل پنجم اقليدس كه شالوده هندسه اقليدسی است از ديگر دستاوردهای علمي عمر خيام به شمار ميرود.كشف و اثبات بسط دو جمله ای (n^(a+b) و همچنين ابداع روشی در بدست آوردن ضرايب منجر به نام گذاری مثلث حسابی بهانه ای بود تا نام خيام در كنار نام بزرگان ديگری چون نيوتن و پاسكال به ثبت برسد.
آثار:
۱_ميزان الحكمه(در فيزيك) ۲_لوازم الامكنه(در هواشناسی) ۳_رساله فی براهين علی مسائل الجبر و المقابله(در معادلات درجه سوم) ۴_القول علي اجناس التی بالاربعا( نقش رياضی در موسيقی) ۵_رساله كون و تكليف(حكمت خالق در خاق عالم) ۶_رساله ای در بيان زيج ماكشاهی ۷_رساله فی شرح ما اشكل من مصادرات كتاب اقليدس(در خطوط موازی و نظريه نسبت ها) ۸_رباعيات خيام(قريب به ۲۰۰ رباعی)
نام جاويد خيام:
يكي از حفره های ماه به نام خيام است.
در سال ۱۹۸۰ سياركی به نام “Omar Khayyam 3095” نامگذاری شده است.
قديمی ترين كتابی كه نامی از خيام به ميان آورده و نويسنده اش هم عصر او بوده “چهار مقاله” نظامی عروضی است كه خيام را در زمره منجمين گنجانده.هرچند بزرگانی چون جورج سارتن حكيم نيشابور را از رياضيدانان بزرگ می دانند.عمر خيام نيشابوری سرانجام به تاریخ ۱۲ آذر سال ۵۱۷ هجری بدرود حيات گفت تا نيك نامی اش در سايه خدمات و تلاشهای علمی اش به يادگار بماند و مايه فخر ايرانيان گردد.
منبع: هفت وادی
دیدگاه شما