فرهنگ و هنر , گفتگو

به عنوان اولین سؤال لطفاّّ بیوگرافی مختصری از خودتان و استادانی که داشته‌اید و سوابق کاری خود بفرمائید؟
«حسین زارعی» متولد ۱۳۵۳ که از ۱۰ سالگی در اداره میراث فرهنگی در مرمت بنا‌ها در زمینه کاشی‌کاری اشتغال به کار داشته‌ام. اولین استاد من پدرم «عباس زارعی» که بازنشسته اداره میراث است بوده و نزد استادان به نامی در زمینه‌های گوناگون شاگردی کرده‌ام که از جمله آن‌ها: در معماری؛ استاد «عباس عصار»، مرحوم استاد «حاج ابوالقاسم غلمانی قمی»، مرحوم «حاج علی معمار» و در اصفهان نزد «حاج علی مغزی اصفهانی» در مرمت گنبد مسجد مدرسه چهارباغ اصفهان که کار کاشی‌کاری معرق و پس از دوران خدمت مقدس سربازی بوده است.
در سال ۱۳۷۵ در امتحان ورودی سازمان میراث فرهنگی شرکت نمودم و در سال ۱۳۷۷ پس از گذران مراحل ورودی در اداره میراث فرهنگی کاشان در پست سفال سرامیک‌ساز مشغول به کار شدم، سپس در اصفهان نزد استاد «پاشایی» سفال را کار کردم و از سال ۱۳۸۰ در مرکز هنرهای سنتی و صنایع دستی کاشان کارگاه سفالی ساخته و سفال‌گری احیا شد. کارهایی که در این محل انجام شده، کارهایی فنی با سبک سفال کاشان بوده که مورد توجه بازدیدکنندگان نیز واقع شده است.
از سال ۱۳۸۶ نیز یک کارگاه کوچک سفال برای خود تأسیس کرده و به کار مشغول شدم که سود مالی چندانی برایم ندارد ولی از لحاظ فنی و پژوهشی پیشرفت خوبی داشته‌ام و دارای مهر اصالت از سازمان یونسکو می‌باشم.

شما در کارسفال‌گری بیشتر از چه سبک‌هایی استفاده می‌کنید؟
با تحقیقاتی که در خصوص پیشینه سفال در کاشان انجام داده‌ام سعی بر انجام کار به سبک تمدن سیلک تا دوران معاصر را داشته‌ام که در این خصوص توفیق زیادی داشته و کار‌هایم بسیار مورد توجه بوده است.

 لطفاّّ در مورد تاریخچه سفال در کاشان و نحوه کار توضیحاتی بفرمایید؟
 قدمت سفال در کاشان هفت هزار ساله است و یکی از اولین صنایعی بوده که بشر به آن دست یافته، که به تمدن سیلک برمی‌گردد. قدیمی‌ترین چرخ سفال‌گری هم متعلق به تمدن سیلک است که حدود ۴۰۰۰ تا۴۵۰۰ سال قدمت دارد.
سابقا گِل را به صورت دایره‌ای روی هم گذاشته و ظروف را می‌ساختند ولی بعد گل را در مرکز دایره چرخ گذاشته که حول محور خود می‌چرخیده و به راحتی و با سرعت بیشتر به آن شکل می‌دادند و ظروف را می‌ساختند.
اولین کوره سربسته در تمدن سیلک ابداع و ساخته شد. سپس روی ظروف با طرح‌های هندسی، گل و گیاه و یا نقوش حیوانات با کیفیت بسیار عالی که تمام طراحان و گرافیست‌های معاصر بر این مدعا هستند که در آن دورهٔ تاریخی با وجود امکانات کم، از دوره معاصر با این همه امکانات، آن‌ها بسیار قوی‌تر و خلاق‌تر بوده‌اند. در کاشان تا دوره اسلامی این سبک ادامه داشت که با ورود اسلام به ایران تأثیر بسیاری روی هنر گذارده که شامل صنعت و هنر سفال هم می‌شود تا هنرمندان با اعتقاد و الهام گرفتن از احادیث و آیات قرآن و اسماء الهی شروع به ساخت ظروف و کاشی الوان و بسیار زیبا بپردازند.
در دوره سلجوقی خاندان‌های ابو طاهر و ابوزید کاشانی، صنعت ساخت ظروف کاشی زرین‌فام را شروع کردند که منحصراّّ در اختیار آنان بود؛ آثار بسیار زیبا و خلاقانه و منحصر به فرد و بی‌نظیری را از خود به جای گذاشتندکه چند نمونه معروف آن‌ها عبارتند از:
محراب مسجد میرعماد کاشان که در موزه اسلامی برلین است.
دو عدد محراب زرین‌فام که هر دو متعلق به آستان قدس رضوی بوده ودر موزه آستان قدس نگهداری می‌شود.
 کاشی‌کاری‌های ازاره دور حرم مطهر رضوی که کار خاندان ابو طاهر و باعث افتخار کاشانی‌ها است.
 کاشی‌کاری روی قبر مطهر حضرت معصومه(س) که باعث افتخار کاشانی‌ها است.
محراب زیارت علی بن جعفر قم که در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود و نمونه‌های بسیار زیاد دیگری که باعث تزیین موزه‌های نامی جهان داخل و خارج از کشور شده است. به همین دلیل است که نام این مصنوع سفالی را کاشی گذاشته‌اند، زیرا برگرفته از نام شهر کاشان است که متأسفانه در حال حاضر از آن هیاهو و اسم و رسم که آن زمان‌ها بر سر زبان بود خبری نیست.

کارگاه‌ها و استادان کاشانی در زمینه سفال در کجا و چه کسانی بوده‌اند؟
کارگاه‌های معروف کاشان که در گذشته مشغول به کار بوده‌اند کارگاهی در بازار زرگر‌ها و کارگاهی در نزدیکی درب زنجیر بوده و تعدادی کارگاه کوچک در داخل شهر در منطقه دروازه فین (میدان قاضی اسداله کنونی) و پشت مشهد(از پشت زیارت حبیب بن موسی تا کمربندی) که مشغول به کار سفال بوده و ظروف سفالی تولید می‌کردند.
یکی از استادان بنام کاشان استاد «غلامحسین کوزه‌گر» می‌باشد که در نقاشی روی سفال و کاشی بسیار چیره دست و هنرمند بود. او سال‌های سال در کارگاه درب زنجیر، یکه و تنها مشغول به کار بود و با علاقه وافری به هنر آفرینی مشغول بود. پس از مرگ او فرزندش استاد محمد راه پدر را ادامه داد و با سعی و تلاش زیاد همچنان کوره کارگاه درب زنجیر را روشن نگه داشت و با همکاری چند تن از نقاشان صاحب سبک کاشانی که او آن‌ها را در کارگاه خود گرد هم آورده بود توانست فعالیت خود را گسترده‌تر کند و به این هنر رونقی ببخشد. یکی از طراحان و نقاشانی که استاد محمد را در این عرصه همراهی کرده است استاد «علی اکبر گلشن کاشانی» می‌باشد که دارای سبک و روش خاصی بوده که از اکثر نقاط ایران به خاطر طرح‌های زیبایی که ایشان بر روی کاشی و سفال اجرا می‌کرده به وی مراجعه و سفارش کار می‌دادند.
یکی دیگر از این هنرمندان که استاد طراحی و نقاشی روی سفال و کاشی بوده استاد «تراب کاشانی» است که ایشان شاعر، خوش‌نویس و طراح نیز بود که آثار بسیار زیبایی را از خود خلق کرد. این هنرمند زبردست در اواخر عمر خود به شغل خیاطی مشغول بود و در سن ۹۰ سالگی در کارگاه خیاطی خود دار فانی را وداع گفت.

در مورد دوران اوج و افول سفال برایمان صحبت کنید؟
همیشه سفال و سفال‌گری کاشان در تمام دوران تاریخ از جمله در بعد از اسلام و مخصوصاّّ در دوره سلجوقی در اوج بوده است. در دوران پهلوی نیز در بازار زرگرهای کاشان آقای «گلشن» کارگاهی داشت و مشغول به کار بوده که در حال حاضر به پاساژ فاطمیه تبدیل شده است. دوران افول آن هم از حدود ۴۰ سال پیش که کارگاه‌ها جمع آوری شد و البته در شهرستان آران و بیدگل هم تا ۲۰ سال پیش این کارگاه‌ها وجود داشت و آقایان «کوره پز»، «منصوری» و «منصوریان» به این حرفه اشتغال داشتند و پس از آن کسی به این کار ادامه نداده است. ولی جای خوشبختی است که هم اکنون
علاقه‌مندانی وجود دارند که به کار سفال‌گری می‌پردازند و خواهان یادگیری این فن هستند.

شما مشکلات و معضلات این هنر باستانی را در چه می‌دانید؟
مشکلات و معضلات آن مثل خیلی از حرفه‌های سنتی در کاشان که بعضی از آن‌ها فراموش شدند؛ عدم کمک مسؤلین و حمایت‌های مادی و معنوی از آن و کمبود امکانات است، چنانچه خود من در کارگاهم با مشکلات بسیار مالی چه در بحث تأسیس آن و پرداخت اجاره محل مواجه هستم و چون کارمندم نمی‌توانم از تسهیلات استفاده کنم و اداره هم تا کنون کارگاه مستقلی نساخته است. من با بضاعت و هزینه‌های خودم به کسب تجربه و مهارت‌آموزی در هنر سفال‌گری و هنر‌های مرتبط مشغول شدم و به دلیل عدم تمکن مالی علی‌رغم میل باطنیم نتوانستم آن را ادامه و گسترش دهم.

چه کارهای برجسته‌ای تاکنون داشته‌اید؟
در قدیم لعاب‌های سنتی و قلیایی در کاشان مرسوم بوده است که در این زمینه به تحقیق و کار مشغول شدم ومحل رشد گیاه «اُشنو» که در کاشان می‌روید را پیدا کردم و در منطقه «ابوزیدآباد» افرادی که آن را به قلیا تبدیل می‌کنند را شناسایی نمودم و فرمول ساخت آن را بدست آوردم. تحقیق و پژوهش در خصوص سفال زرین‌فام با همکاری و هم‌فکری اساتید برجسته در این زمینه در کشور، تحقیق و مطالعه در زمینه گل بدنه، گل خمیر سنگی (بدل چینی) و انواع گل‌های مسلح شده برای ساخت کاشی‌های با دوام، ساخت ساز سیاله که حدود یک سال روی آن کار کردم تا از نظر فرم و صدا دهی به نتیجه مطلوب رسیدم که کاملاّّ بومی و کاشانی است همانطور که از نامش مشخص است (سیاله نام قدیمی سفال در کاشان می‌باشد) و با سایر سازهای کشور متفاوت است.

شما در خصوص مهر اصالت یونسکو صحبت کردید. این نشان به چه آثاری تعلق می‌گیرد؟
نشان مهر اصالت یونسکو به کارهایی تعلق می‌گیرد که دارای چند ویژگی باشد، اول: کار کاملاً باید دست‌ساز و بدون ابزار و وسائل صنعتی تولید شده باشد. هنری و با مواد و مصالح بومی آن منطقه ساخته شود. دوم: تا آنجا که امکان دارد هنرمند باید سعی کند که شیئی که می‌سازد جنبه کاربردی داشته باشد و بتوان از آن بعنوان یک وسیله در زندگی روزمره استفاده کرد. سوم: فرایند تولید آن برای محیط زیست آسیبی نداشته باشد و همچنین بعد از تخریب و یا از بین رفتن برای محیط زیست آلودگی نداشته باشد.

 در مورد مشخصات و چگونگی استفاده از ساز «سیاله» برای ما توضیح دهید و آیا تا کنون کسی از این ساز استفاده کرده است؟
ساز سفالی سیاله که توسط اینجانب ساخته شده است یک ظرف سفالی شبیه به ظروف آبخوری که تنگ نام دارد می‌باشد و من با تغییراتی که در فرم آن دادم آن را به شکل یک ابزار موسیقی در آوردم. این ساز از یک بدنه سفالی نازک تشکیل شده که از این بدنه نازک می‌توان با زدن ظربات دست و انگشتان تولید صدا و ریتم کرد و همانطور که متوجه شدید یک ساز کوبه‌ای است.
در قسمت دیگر این ساز سوراخی ایجاد شده که با زدن دست بر روی این قسمت هوا وارد ساز شده و با چرخش هوا در داخل آن و خروج از دهنه بالایی ایجاد یک صدا و بیس خاص می‌کند که شباهتی به ساز طبلا دارد. و در قسمت دیگر این ساز که با پوست بز روکش شده باز می‌توان صدا گرفت و ریتم اجرا کرد. و نوازنده می‌تواند با مهارت تمام هم زمان با دستان خود از بدنه سفالی و پوست و قسمت بیس این ساز استفاده کند و آهنگی خوش و گوش‌نواز را برای هر شنونده و بیننده‌ای اجرا کند. از خصوصیات این ساز این است که یک ساز مستقل است با وسعت صدای بالا که هم می‌توان در تک نوازی و هم به صورت دو نوازی و در قالب گروه از آن استفاده کرد. و در کنار سازهای ملودیک نیز به خوبی می‌تواند ایفای نقش کند. این ساز توسط دو نفر از بهترین اساتید نوازندگی کاشان به صورت دونوازی سه‌تار توسط آقای «حسین خسروی» و ساز سیاله توسط آقای «مسعود صالح‌آبادی» که ایشان از نوازندگان خوب تنبک در کاشان هستند اجرا و فیلم آن برای داوری مهر اصالت فرستاده شد، که باعث شگفتی داوران شده و به خاطر این اجرای بسیار خوب این دو هنرمند عزیز کاشانی داوران مجاب و راضی شده و باعث رای مثبت برای دریافت مهر اصالت از سازمان یونسکو می‌شود.
ویژگی دیگر این ساز نام آن می‌باشد که تنها مکانی که به سفال، سیاله می‌گویند کاشان است که برگرفته از نام تمدن سیلک است و به همین خاطر نام این ساز سفالی را سیاله گذاشتم. قابل ذکر است که نمونه‌هایی از سازهای سفالی باشکل‌ها و مدل‌های مختلف در ردیف‌های موسیقی ایرانی استفاده می‌شود که همه آن‌ها به این ساز سفالی کوزه می‌گویند و کوزه یک نام رایج در ایران می‌باشد و من این ساز را با نام سیاله، با فرم و شکل و طرح‌هایی که بر روی آن کار کردم که بر گرفته از سفالینه‌های تمدن سیلک است ساخته‌ام.

آیا مثل معروف کوزه گر از کوزه شکسته آب می‌خورد برای شما هم صادق است؟
کاملاّّ؛ چون من خودم حتی یک ظرف سفالی هم در منزلم ندارم، به علت اینکه خودم هنگامی پشت چرخ کار می‌نشینم لذت کار را می‌برم و افرادی که ساخته دست مرا می‌برند نیز به طور دیگری لذت آن را می‌برند.

در پایان اگر حرف و سخنی دارید بفرمایید؟
خدا در قرآن می‌فرماید: وقتی روی زمین قدم می‌زنید با تکبر راه نروید. خاک ارزش زیادی دارد و وقتی می‌خواهیم عبادت کنیم در حقیقت پیشانی بر خاک می‌گذاریم و وقتی هم که می‌میریم سر بر خاک نهاده و به خاک سپرده شده و به خاک باز می‌گردیم…

در پایان از شما و همکاریتان تشکر می‌کنم.