کاشان نیوز-ابوالفضل نجیب: ۱۶ آذر در تقویم ایران به روز دانشجو نام‌گذاری شده. چهار دهه است به این مناسبت درباره واقعه ۱۶ آذر ۱۳۳۲ و آن سه قطره خونی که به تعبیر شریعتی بر دانشگاه پاشیده و هنوز گرم و تازه می‌نماید، می‌نویسیم. آنچه اما به آن پرداخته نمی‌شود، مقایسه این اتفاق با نمونه‌های تاریخی و ارزیابی و داوری درباره هزینه و فایده‌های آن است. کوشیده‌ام ۱۶ آذر را از این منظر واکاوی کنم.
به همان نسبت که تشکل‌های دانشجویی موجودیت خود را بر پایه مطالبات صنفی، جنبش‌های دانشجویی اما موضوعیت خود را بر پایه مطالبات سیاسی تعریف می‌کنند. این دو رویکرد البته اهمیت و فلسفه وجودی خود را در تنظیم رابطه با نظام سیاسی و نظام آموزشی منبعث از آن تعریف می‌کند.
اما آنچه در تاریخچه جنبش‌های دانشجویی در جهان شاهد هستیم بر ماهیت سیاسی و مطالبات فراصنفی دلالت و تأکید دارد. از این حیث می‌توان تحرکات صنفی را به‌نوعی نازل‌ترین و به تعبیری در زمره تنزل گرایی در ماهیت این جنبش تلقی و ارزیابی کرد. هرچند برخی از مهم‌ترین جنبش‌های دانشجویی ازجمله جنبش دانشجویی سال ۱۹۶۰ ابتدابه‌ساکن از یک مطالبه شبه صنفی شروع گردید.
این جنبش ابتدا با تحصن چهار دانشجوی سیاه‌پوست در یکی از سالن‌های غذاخوری در اعتراض به تبعیض در استفاده از امکانات خدماتی شروع شد. در ادامه به اعتراض همسویانه دانشجویان و مردم عادی به سایر محدودیت‌های مشابه ازجمله استفاده از اماکن عمومی مثل پارک‌ها و اتوبوس‌های شهری، موزه‌ها، سینماها، سواحل، تعمیم و منجر گردید. این اعتراض علیرغم هزینه‌های انسانی که متحمل شد، اما به دلیل ماهیت صلح طلبانه به تغییرات بنیادی در قوانین امریکا منجر گردید.
چهار سال بعد تصویب قانون حقوق مدنی تمامی اشکال جداسازی نژادی در اماکن عمومی را لغو کند. به‌این‌ترتیب تحصن اعتراضی چهار دانشجو به تبعیض خدمات صنفی منجر به یکی از مهم‌ترین دستاوردهای حقوق سیاهان در سراسر ایالت متحده امریکا گردید. بعدازآن و در سال ۱۹۶۸ شاهد مهم‌ترین جنبش‌های دانشجویی در اروپا و سراسر دنیا هستیم.
ریشه اغلب این جنبش‌ها به معضلات و تبعات ناشی از جنگ دوم جهانی بازمی‌گشت. پیروزی متفقین بر آلمان که با هژمونی امریکا برجهان توأم گردید و بالمآل سیطره جدیدی از مناسبات سرمایه‌داری را بر کشورهای جهان سوم باعث گردید. تأثیر بسزایی در وقوع این جنبش‌ها بجا گذاشت.
در این دوران جهان شاهد کشته شدن هزاران ویتنامی توسط بمب‌افکن‌های آمریکایی بود. رقابت یا به تعبیری جنگ سرد میان امریکا و شوروی در این میان نقش بسزایی در اوج گرفتن این جنبش‌ها بجا گذاشت. این جنگ اگرچه در ادبیات سیاسی به سرد تعبیر می‌شد؛ اما رقابت‌های تسلیحاتی آن‌ها برای ساخت و دسترسی به سلاح اتمی جهان را نسبت به وقوع جنگی بسا هولناک‌تر از جهانی دوم دچار هراس و نگرانی کرد.
در چنین وضعیتی انتشار اخباری در خصوص همکاری دانشگاه کلمبیا با یک اندیشکده فعال درزمینهٔ ساخت تسلیحات جنگی در فوریه ۱۹۶۸ به واکنش خشمگینانه دانشجویان و اشغال ساختمان دانشگاه کلمبیا منجر شد؛ اما مهم‌تر از آن وسیع‌ترین جنبش دانشجویی این سال در ماه مارس و در دانشگاه نانتر فرانسه رقم خورد. این جنبش آن اندازه کیفی و گسترده بود که به‌سرعت به سراسر دانشگاه‌های بزرگ دنیا تسری پیدا کرد.
ریشه تظاهرات نانتر دستگیری دو دانشجو به دلیل شرکت در تظاهرات ضد جنگ و دخالت امریکا در ویتنام بود. اشغال ساختمان اداری دانشگاه به احضار چندین دانشجو به شورای انضباطی منجر شد. در واکنش به این اقدام ابتدا کلاس‌های دانشگاه تعطیل و بعدازآن اعتراضات و تظاهرات دانشجویان به خیابان‌ها کشیده می‌شود. اعتراض دانشجویان به‌سرعت از مطالبات صنفی به سمت اعتراض به دوگل تغییر جهت می‌دهد.
تظاهرات به‌سرعت به سوربن سرایت می‌کند. دانیل کهن بندیت از فعالین دانشجویی روز دوم ماه می را به نام مبارزه با امپریالیسم اعلام می‌کند. رئیس دانشگاه اما در واکنش و برای جلوگیری از برگزاری تظاهرات علیه امریکا دانشگاه را تعطیل می‌کند.
در سوربن هزاران دانشجو در حمایت از تظاهرات نانتر تجمع می‌کنند. رئیس دانشگاه برای سرکوب تظاهرات پلیس را به فضای دانشگاه فرامی‌خواند. ۵۰۰ دانشجو دستگیر می‌شوند. برای اولین بار پلیس برای سرکوب تظاهرات دانشجویی از گاز اشک‌آور استفاده می‌کند. دامنه تظاهرات دانشجویی به سطح شهرها و به سراسر فرانسه کشیده می‌شود.
سه روز بعد از دستگیری دانشجویان سوربن در ششم ماه می تظاهرات سراسری فرانسه با شعار دانشجوی زندانی آزاد باید گردد، شکل می‌گیرد. در جریان این تظاهرات ۹۴۵ دانشجو شهروند فرانسوی توسط پلیس زخمی و ۴۲۲ نفر دستگیر می‌شوند.
یک روز بعد ۳۰ هزار دانشجو در پاریس اقدام به تظاهرات خشونت‌آمیز می‌کنند. در جریان این تظاهرات دانشجویان محله لاتن پاریس را تسخیر می‌کنند و با پلیس درگیر و مانع پس‌گیری محله اشغال‌شده می‌شوند. دانشجویان این محله را ویتنام قهرمان نام‌گذاری می‌کنند.
به دنبال آن در روز سیزده می و در سالگرد کودتایی که طی آن دوگل به قدرت رسیده کنفدراسیون عمومی کار در فرانسه و فدراسیون اصلی استادان فرانسه به‌عنوان قوی‌ترین تشکل و اتحادیه کارگری در حمایت از دانشجویان به آن‌ها ملحق می‌شوند.
حاصل این حمایت تظاهرات ۸۰۰ هزارنفری در پاریس و تسری آن به سراسر فرانسه است. در ۲۲ می پایتخت فرانسه به شهر جنگ‌زده شبیه می‌شود. دوگل در واکنش به این وضعیت مجلس را منحل و فرمان برگزاری انتخابات در ماه ژوئن می‌دهد و به دنبال آن تظاهرکنندگان و مخالفان را به سرکوب مسلحانه تهدید می‌کند.
دوگل تهدید خود را عملی می‌کند و تانک‌ها در اطراف پاریس مستقر می‌شوند. ارتش به حال آماده‌باش درمی‌آید و درنهایت جنبش ماه مه با همان سرعت اوج‌گیری توسط نیروی قهریه دوگل سرکوب می‌شود.
جنبش دانشجویی ۱۹۶۸ فرانسه اگرچه در صورت ظاهر سرکوب گردید، اما باعث تأثیرات و درنهایت تحولات بسیاری در فرانسه و اروپا گردید. از جنبش ماه مه ۱۹۶۸ فرانسه به‌عنوان مهم‌ترین جنبش دانشجویی در تاریخ جنبش‌های دانشجویی نام می‌برند.
اما مهم‌ترین تأثیرات کوتاه‌مدت آن را می‌توان در الگوبرداری دانشجویان اغلب کشورهای اروپایی و هم‌زمان در آلمان غربی، ایرلند شمالی، لهستان، اسپانیا و مهم‌تر امریکا و … اشاره کرد. در آن زمان لهستان تحت حاکمیت دولت‌های انتصابی کمونیستی بود. دانشجویان در اعتراض به ممنوعیت نمایش یک تئاتر تظاهرات گسترده‌ای در سراسر لهستان رقم زدند.
در اسپانیا دانشجویان در اعتراض به سیاست‌های فرانکو با پلیس درگیر و درنتیجه دانشگاه‌های اسپانیا بیش از یک ماه توسط دولت تعطیل شد. در امریکا هر هفته تظاهرات و تجمعات گسترده علیه نژادپرستی و جنگ ویتنام و ساخت سلاح‌های هسته‌ای و بیولوژیکی به راه افتاد.
در ایتالیا تظاهرات دانشجویی در دانشگاه معماری سایپنزای رم به درگیری خشونت‌آمیز پلیس با تظاهرکنندگان منجر شد. در اقدامات هم‌زمان در شهر بن آلمان غربی دانشجویان به همراه ۸۰۰ هزار نفر علیه سیاست‌های دولت وقت آلمان غربی تظاهرات کردند.
جنبش دانشجویی ماه مه فرانسه علاوه بر این، تأثیرات درازمدت خود بر سایر دانشگاه‌های جهان ازجمله تظاهرات ضد آپارتاید ژانویه ۱۹۷۶ ژوهانسبورگ در آفریقای جنوبی بجا گذاشت. تظاهرات مسالمت‌آمیزی که درنهایت با حمله پلیس به کشته شدن چندین دانشجو و ازجمله یک کودک ۱۲ ساله منجر گردید.
پخش عکس‌های این کودک در سراسر جهان به ظهور جنبش جهانی دانشجویی علیه آپارتاید منجر گردید. از موارد یادشده می‌توان به‌عنوان مهم‌ترین، تأثیرگذارترین جنبش‌های دانشجویی در جهان یاد کرد. جنبش دانشجویی در ایران قدمتی کم‌وبیش به تأسیس دانشگاه در ایران دارد.
اما از مهم‌ترین آن تظاهرات دانشجویان دانشگاه تهران در ۱۶ آذر سال ۱۳۳۲ و چهار ماه بعد از کودتای نظامی علیه دولت دکتر مصدق و هم‌زمان با سفر نیکسون به ایران باشد.
در جریان ین تظاهرات سه دانشجوی دانشگاه تهران احمد قندچی، آذرشریعت رضوی و مصطفی بزرگ نیا در حمله نیروهای گارد به دانشگاه کشته می‌شوند.
آنچه اولین جنبش خونین دانشجویی ایران را از برجسته‌ترین نمونه‌های جهانی آن متمایز و بلکه قابل‌تأمل می‌کند، قدمت و پیشگامی جنبش دانشجویی در ایران است.
جنبش دانشجویی ۱۶ آذر ۱۳۳۲ در مقایسه با جنبش دانشجویی ۱۹۶۰ در امریکا حداقل ۲۱ سال و در مقایسه با عظیم‌ترین جنبش دانشجویی اروپا موسوم به جنبش مه ۱۹۶۸ ۱۵ سال زودتر متولد شده است. آنچه این پیشگامی را تأمل پذیر می‌کند مقایسه دستاوردهای آن‌هاست.
دیدگاه شما