مجله کاشان نیوز: مولا محمد محسن فیض کاشانی (زادهٔ ۱۰۰۷ در کاشان – درگذشتهٔ ۱۰۹۰ هجری قمری در کاشان) (۹۷۷ – ۱۰۵۸ هجری شمسی)، حکیم فیلسوف، محدث و عارف دوره صفوی و از دانشمندان شیعه‌است. نام او محمدمحسن بن مرتضی مشهور به ملا محسن و تخلصش فیض بوده‌است.
ملا محمد محسن شاگرد ملاصدرای شیرازی و داماد بزرگ او بوده‌است. در فقه و اصول و فلسفه و کلام و حدیث و تفسیر و شعر و ادب توانا و در تمامی این‌ها و رشته‌های دیگر آثاری از خود به یادگار گذارده‌است.
فیض کاشانی در شهر کاشان‌زاده شد. خاندان او عموماً از علماء و دانشمندان خوشنام کاشان بودند، بویژه جدش شاه محمود، پدرش شاه مرتضی و برادرانش مولی محمد معروف به نورالدین و مولی عبدالغفور و فرزندان آن‌ها محمد هادی بن نورالدین و محمد مومن عبدالغفور و فرزند خود فیض مولی محمد ملقب به علم الهدی همگی دارای مقام عالی دینی بودند که تالیفات و تصنیفات نفیسی داشته‌اند.
وفات فیض به سال ۱۰۹۰ هجری قمری اتفاق افتاده و مدفن او در کاشان در مقبرهٔ بنام کرامت یا کرامات واقع است.
شاگردان فیض
فیض در طول زندگی خود شاگردان متعددی داشته که گروهی از آنان، خود از علما و دانشمندان بزرگ محسوب می‌شوند و از آن دست می‌توان مولی ابوالحسن شریف فتونی عاملی اصفهانی مولف تفسیر مرات الانوار و علامه مجلسی صاحب بحارالانوار و سید نعمت الله جزایری مولف انوارالنعمانیه را نامبرد که از او اجازهٔ روایت داشته‌اند.
آثار فیض
سراج السالکین
سراج السالکین، منتخب مثنوی معنوی
صافی
صافی در تفسیر
احیاء الاحیاء
این اثر در واقع تهذیب احیا علوم الدین غزالی است و حذف احادیث جعلی و خلاف مذهب امامیه. نام کتاب را احیاء الاحیاءو یا تهذیب الاحیا هم می‌گویند.
شوق مهدی
شوق مهدی اثری منظوم از فیض کاشانی است که در اقتباس از دیوان حافظ و در خطاب به امام زمان است. خود می‌گوید: «چنین گوید مولف این کلمات و ناظم این ابیات محسن بن مرتضی الملقب به فیض که مرا در عنفوان شباب، شور محبت امام زمان و بقیهٔ خلفای رحمان، قائم عترت و مهدی امت سلام الله علیه و علی آبائه در سر افتاد و شوقی عظیم به لقای کریم او در دل پدید امد. نه تن را به مقصود راهی و نه جان را از صبر پناهی. به خاطر رسید که کاش کلمه‌ای چند موزون در وصف اشتیاق بودی و مضمونی چند منظوم در شرح فراق رو نمودی تا گاهی به انشاد {=خواندن} آن زنگ غبار از دل زدودی.»
او در ادامه می‌گوید که اشعار بسی از شعرا را دیدم و هیچ شعری را همچون اشعار مرحوم حافظ شیرازی- قدس الله سره و رحمة الله علیه- شایسته اقتباس و متابعت ندیدم. لذا فیض کاشانی با توجه به اشعار حافظ دفتر شعری ترتیب می‌دهد و نام آن را «شوق مهدی» می‌نهد. چون هدف فیض یافتن اشعار جانسوز در وصف محبوب است هیچ ابائی ندارد که در یک غزل اکثر اشعار یک غزل مرحوم حافظ شیرازی را بیاورد. البته این به معنی سرقت ادبی نیست از باب توارد هم نیست. از جهت اقتباس و تضمین و بعضاً جواب است. دیوان شوق مهدی توسط انتشارات انصاریان قم به تصحیح علی دوانی چندین بار منتشر شده است.
علم الیقین
عین الیقین
آثاردیگرش
صافی، شافی، محجه، نخبه، ندبه، مکاتیب، مفاتیح، تفاسیر، سفینة البحار، منهاج النجاة، ابواب الجنان، علم الیقین، عین الیقین، حق‌الیقین، جلاء العیون، جلاء القلوب، قرة الاصول، شراب طهور، اصول عقاید، اصول اصلیه، بشارة الشیعه، معتصم الشیعه، توحید، تنویر، تشریح، شرائط الایمان، خلاصة الاذکار، اخوان الصفا، شوق مهدی، دهر آشوب، دفع بلیات، رفع آفات، معیار ساعات، موارد مختلف، لب حسنات، وسیله ابتهال، ۴۴ـ منتخب فتوحات، منتخب غزلیات، منتخب اوراد، ترجمه طهارة، ترجمه صلاة، ترجمه زکوة، ترجمه حج…، شهاب ثاقب، ۵۲ ـ فهرست علوم، معارف اصول، تعیین حقوق، حقایق و اسرار دین، ثنای معصومین، حقیقت علم و علما، شرح صحیفه سجادیه، رساله ثبوت ولایت، اختلاف مذاهب، تعیین حق، غزلیات، مسمیات، مثنویات، جبر و تفویض، جبر و اختیار، عوامل ملا محسن، اجوبه مسائل، لئآلی، حواشی و… ده‌ها کتاب دیگر
نمونه شعر :
بیا تا مونس هم، یار هم، غمخوار هم باشیم انیس جان غم‌فرسودهٔ بیمار هم باشیم
شب آید، شمع هم گردیم و بهر یکدگر سوزیم شود چون روز، دست و پای هم، در کار هم باشیم
یکی گردیم، در گفتار و در کردار و در رفتار زبان و دست و پا یک کرده، خدمتگار هم باشیم
نمی‌بینم به‌جز تو همدمی،ای «فیض»، در عالم بیا، دمساز هم، گنجینهٔ اسرار هم باشیم
دیوان اشعار «ملامحسن فیض کاشانی» پس از پیروزی انقلاب اسلامی با نشر سروده‌های منتشر نشدهٔ وی توسط یکی از نوادگان خلفش «استاد مصطفی فیضی» که ادیبی فرهیخته و محققی توانا بود به دوسه برابر قبل افزایش یافت. استاد فقید مصطفی فیضی در سالهای منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی سال‌ها ریاست ادارهٔ فرهنگ وهنر کاشان و همچنین مدیریت انجمن ادبی صبای این شهر را بر عهده داشت. من خود که سال‌ها در محضر این ادیب و شاعر و محقق توانا تتلمذ کرده بودم در منزل ایشان کتابهایی مخطوط از ملاصدرا و ملا محسن فیض (از اجداد شریف استاد فیضی) را دیده بودم. همچنین عصایی آبنوس جزو عتیقه جات منزل استاد -که بی‌شباهت به موزه نبود- وجود داشت که از آن ملا محسن فیض بود. استاد مصطفی فیضی در سال ۱۳۸۰ شمسی دیده از جهان فروبست و در جوار جد بزرگوارش در مقبرهٔ فیض آرمید. رحمت الله علیهم اجمعین. (عباس خوش عمل کاشانی).
منبع: ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
منبع دیگر – ویک فقه :
محمد مشهور به ملا محسن و ملقب به فیض در چهاردهم ماه صفر سال ۱۰۰۷ ق. در یکی از معروف‌ترین خاندان علم، عرفان و ادب، که سابقه درخشان آنان به حدود چهار قرن می‌رسد در کاشان به دنیا آمد.
پدرش رضی الدین شاه مرتضی (۹۵۰ـ ۱۰۰۹ ق) فقیه، متکلم، مفسر و ادیب در کاشان حوزه تدریس داشته و از شاگردان ملا فتح الله کاشانی (متوفی ۹۸۸ ق.) و ضیاء الدین محمد رازی (متوفی ۱۰۹۱ ق.) بوده است.
مادر او زهرا خاتون (متوفی ۱۰۷۱ ق.) بانویی عالم و شاعر، دختر ضیاء العرفا رازی (از عالمان بزرگ شهر ری) بوده است. جد فیض تاج الدین شاه محمود فرزند ملا علی کاشانی، عالم و عارفی شاعر و ناموران زمان خویش در کاشان بوده و در آنجا مدفون است.
دوران کودکی و تحصیلات
ملا محسن چهارمین فرزند شاه مرتضی در دو سالگی پدر خود را از دست داد. از آن پس دایی و عمویش تعلیم و تربیت او و دیگر برادرانش را به عهده گرفتند وچون فیض از برداران خود باهوش‌تر بود مقدمات علوم دینی و بخشهایی از آن را تا سن بلوغ در کاشان نزد عمو و دایی‌اش نورالدین محمد مشهور به حکیم و آخوند نورا (متوفی ۱۰۴۷ ق.) فرا گرفت.
بیست ساله بود که با برادر بزرگش عبدالغفور برای ادامه تحصیل به اصفهان که در آن روزگار پایتخت کشور ومرکز تجمع علمای بزرگ و اساتید ماهر در رشته‌های مختلف علوم اسلامی بود، رهسپار گردید و از این موقعیت مناسب که در هیچ یک از شهرهای ایران و دیگر ممالک اسلامی یافت نمی‌شد بیشترین بهره‌ها و استفاده‌های علمی را برد.
مشهور‌ترین استادان و ناموران اجازه اجتهاد و نقل روایت فیض در اصفهان، ملا محمد تقی مجلسی (متوفی ۱۰۷۰ ق)، شیخ بهایی (متوفی ۱۰۳۱ ق) در علوم فقه و حدیث و تفسیر و میرداماد (متوفی ۱۰۴۰ ق)، می‌رفندرسکی (متوفی ۱۰۵۰ ق) و ملا صدرا (متوفی ۱۰۵۰ ق) در فلسفه، عرفان و کلام بوده‌اند. پس از آن ملا محسن با شنیدن خبر ورود سید ماجد بحرانی (متوفی ۱۰۲۸ ق) به شیراز، از اصفهان به آنجا رفت و مدت دو سال نزد ایشان به تکمیل علم حدیث و روایت پرداخت و از او نیز اجازه نقل روایت گرفت و به اصفهان بازگشت و بار دیگر در حلقه درس و بحث شیخ بهایی حاضر شد و استفاده‌های شایان برد.
در این سال‌ها که فیض از تقلید مستغنی و برای حج مستطیع شده بود عازم بیت الله الحرام گردید و در آنجا به ملاقات شیخ محمد فرزند حسن فرزند زین الدین عاملی (متوفی ۱۰۳۰ ق) رفت و از آن بزرگوار پس از استفاده‌های علمی، اجازه روایت و نقل حدیث دریافت کرد.
او پس از مراجعت از مکه به شهرهای دیگر ایران مسافرت کرد و از دانشمندان آن شهر‌ها بهره برد تا زمانی که ملا صدرا از شیراز به قم مهاجرت کرد و در کهک قم اقامت گزید. در این موقعیت که ملا صدرا دوره ریاضت و علم باطنی را شروع کرده بود ملامحسن و ملا عبدالرزاق لاهیجی به سویش شتافته، مدت هشت سال مونس تنهایی او بودند و در مصاحبتهای شبانه روزی با استاد استفاده کامل معنوی می‌بردند. در این دوران (۱۰۴۰ ـ ۱۰۲۹ ق) ملا صدرا دو دختر فاضل و عالم خود را به دو شاگردش ملامحسن و ملا عبدالرزاق تزویج کرد و آن دو شاگرد و داماد را به «فیض» و «فیاض» لقب داد. در همین زمان از سوی حاکم شیراز از ملا صدرا تقاضای مراجعت به شیراز شد. او این دعوت را پذیرفت. فیض نیز به همراه استاد و پدر همسرش به شیراز رفت و نزدیک به دو سال در آنجا ماند. بعد از این مدت او به کاشان بازگشت و به امر تدریس، تعلیم، تبلیغ و ترویج و تألیف و تصنیف مشغول گردید و‌گاه در قمصر و کاشان با جمعی از دوستان نماز جمعه اقامه نمود.
اساتید
۱. ملا محمد تقی مجلسی (متوفی ۱۰۷۰ ق)،
۲. شیخ بهایی (متوفی ۱۰۳۱ ق)
۳. میرداماد (متوفی ۱۰۴۰ ق)،
۴. می‌رفندرسکی (متوفی ۱۰۵۰ ق)
۵. ملا صدرا (متوفی ۱۰۵۰ ق)
۶. سید ماجد بحرانی (متوفی ۱۰۲۸ ق)
۷. شیخ محمد فرزند حسن فرزند زین الدین عاملی (متوفی ۱۰۳۰ ق)
شاگردان معروف فیض
۱. علم الهدی محمد بن محسن فیض کاشانی مشهور به علم الهدی (۱۰۲۹ ـ ۱۱۱۵ ق) فرزند فیض که از دوران کودکی تا پایان عمر نزد پدر حضور داشته و در تألیف و تصنیف کتاب و رساله‌ها با او همکاری می‌کرده است. علم الهدی از پدر چندین اجازه مختصر و طولانی دریافت نموده و خود او دارای آثار علمی فراوان می‌باشد.
۲. احمد مشهور به معین الدین (۱۰۵۶ ـ ۱۱۰۷ ق) فرزند دیگر فیض که او نیز در فقه و حدیث متبحر و دارای تألیفانی بوده است.
۳. محمد مؤمن فرزند عبدالغفور (برادر فیض): از فقیهان و مدرسان عصر خود که در یکی از شهرهای مازندران به تعلیم و تدریس طلاب و محصلان علوم دینی اشتغال داشته است.
۴. شاه مرتضی دوم: پسر برادر فیض و دو فرزند او به نامهای محمد هادی و نورالدین محمد که هر سه از فاضلان عصر خود و دارای کتاب و رساله‌های متعدد بوده‌اند.
۵. ضیاء الدین محمد: او فرزند حکیم نورالدین، دایی فیض (متوفی ۱۰۴۷ ق) است که عالمی حکیم و عارفی دانشمند وشاعر بوده است.
۶ و ۷. ملا شاه فضل الله و ملا علامی: خواهر زادگان فیض و فرزندان ملامحمد شریف. این دو در علوم عقلی و نقلی صاحبنظر بودند و شاه فضل الله حدود چهل تألیف در موضوعات فقه، تفسیر و کلام داشته است.
۸. ملا محمد باقر مجلسی (۱۰۳۷ ـ ۱۱۱۱ ق) مؤلف بحار الانوار.
۹. سید نعمت الله جزایری (متوفی ۱۱۱۲ ق).
۱۰. قاضی سعید قمی (متوفای ۱۱۰۳ ق).
۱۱. ملا محمد صادق خضری
۱۲. شمس الدین محمد قمی
۱۳. شیخ محمد محسن عرفان شیرازی
و…
تألیفات و تصنیفات
فیض کاشانی عمر خود را صرف تعلیم، تدریس و تألیف کرد. او پس از کسب معارف و استفاده علمی و معنوی از استادان بزرگ خود نوشتن کتاب و رساله را از هیجده سالگی آغاز نمود و در طی ۶۵ سال نزدیک به دویست جلد اثر نفیس در علوم و فنون مختلف تألیف کرد.
خدمت پر ارج ایشان در این آثار نسبت به ترویج مذهب شیعه با خدمات و زحمات مردان زیادی از عالمان دینی برابری می‌کند. فیض در فهرست‌های متعددی که خود نگاشته تعداد تألیفات و تصنیفات را تا هشتاد جلد ذکر کرده و فرزندش علم الهدی تعداد آثار او را یکصد و سی جلد نام برده است. اما برابر فهرست تهیه شده از سوی ادیب و شاعر معاصر آقای مصطفی فیضی تعداد کتاب‌ها و رساله‌های فیض قریب به یکصد و چهل مجلد بالغ می‌گردد. که اکثر آن‌ها به زیور طبع آراسته شده است در اینجا به چند تألیف مهم فیض که در علوم مختلف نگاشته شده اشاره می‌کنیم:
۱. تفسیر صافی
۲. تفسیر اصفی
۳. تفسیر مصفی
۴. الوافی
۵. الشافی
۶. النوادر
۷. المحجة البیضاء
۸. مفاتیح الشرایع
۹. «اصول المعارف» در چند جلد (تألیف سال ۱۰۴۶ ق)
۱۰. «اصول العقائد» (۱۰۳۶ ق)
۱۱. رساله «علم الیقین»
۱۲. رساله «الحق الیقین»
۱۳. رساله «عین الیقین»
۱۴. رساله «الحق المبین»
۱۵. «الجبر و الاختیار»
۱۶. «ضیاء القلب» (تألیف در سال ۱۰۵۷ ق)
۱۷. «الفت نامه»
۱۸. «زاد السالک» (بین سالهای ۱۰۴۰ ـ ۱۰۳۰ ق)
۱۹. «شرح الصدر» (۱۰۶۵ ق)
۲۰. «راه صواب»
۲۱. «گلزار قدس»
۲۲. «آب زلال»
۲۳. «دهر آشوب»
۲۴. «شوق الجمال»
۲۵. «شوق المهدی»
۲۶. «شوق العشق»
۲۷. دیوان قصائد، غزلیات و مثنویات
وفات
ملا محسن فیض در ۸۴ سالگی در کاشان بدرود حیات گفت و در قبرستانی که در زمان حیاتش زمین آن را خریداری و وقف نموده بود، به خاک سپرده شد. بر طبق وصیت ایشان، بر روی قبر وی سقف و سایبان ساخته نشده است ولی اهالی مسلمان آن دیار، هر صبح جمعه به «قبرستان فیض» رفته، با قرائت فاتحه و توسل به او، از روح ملکوتی‌اش استمداد می‌کنند.
نمونه دیگری از اشعار:
بی‌بادگان چو مستی‌تان آرزو شود
آیید و خاک مقبره فیض بو کنید
با اندکی تصرف و تخلیص
دیدگاه شما