اجتماعی , اخبار , دسته‌بندی نشده , گزارش , ویژه

کاشان نیوز– مطهره حاجی زاده*: کنوانسیون راهنمایان گردشگری که نیمه اول بهمن‌ماه امسال برگزار شد، آگاهی از برنامه‌های جهانی گردشگری هم برای ما داشت. یکی از این آگاهی‌ها معرفی پروژه جاده ابریشم سازمان جهانی گردشگری بود که توسط مدیر این پروژه، خانم آلا پرسلاوا ارائه شد. به این بهانه ضمن تشریح برنامه‌ جاده ابریشم UNWTO به تشریح فعالیت‌هایی که در این زمینه انجام شده می‌پردازیم.
جاده ابریشم به‌عنوان بزرگ‌ترین مسیر تاریخ بشریت، اولین پل ارتباطی بین شرق و غرب بود. این جاده ۱۲۰۰۰ کیلومتری مسیر مهمی برای تجارت بین امپراتوری‌های باستانی چین، ایران و رم قلمداد می‌شد.
محققان می‌گویند اولین اشاره ثبت‌شده از جاده ابریشم به سال ۱۰۰ پیش از میلاد می‌رسد که یک هیئت اعزامی چینی به برای خرید اسب به آسیای مرکزی رفته و دریافتند ابریشمی که به دنبال دارند در بازار آن منطقه بسیار باارزش است؛ اما قدمت این مسیر به چند هزار سال پیش می‌رسد؛ جاده شاهی که هخامنشیان در قلمرو خود داشتند و اسکندر هم از طریق آن به فتوحات شرقی پرداخت، می‌تواند تاریخچه جاده ابریشم باشد.

• دبیرخانه مجمع جهانی جاده ابریشم (WASRC) در مورد وضعیت کاشان افزودند که شهر کاشان فرم عضویت در این مجمع را پر کردند، اما هنوز مستنداتی برای حضور در مسیر جاده ابریشم ارائه نکردند که وضعیت این شهر در پژوهش‌های پایگاه پژوهشی ما مشخص خواهد شد. مدیر میراث فرهنگی شهرستان کاشان از این مجمع اظهار بی‌اطلاعی کرده و بیان کرد تاکنون هیچ نامه‌ای از این پایگاه پژوهشی دریافت نکرده‌. این در حالی است که شهرداری کاشان در نشست تخصصی هماهنگی و هم‌اندیشی یازدهمین اجلاس شهرداران جاده ابریشم که در تاریخ ۱۶ خرداد ۱۳۹۵ به میزبانی کاشان برگزار شده بود، از ارائه مستنداتی برای پیشنهاد تثبیت شهر کاشان در مسیر شهرهای جاده ابریشم خبر داده بود. همچنین در اجلاس شهریورماه قزوین، خبر عضویت در سازمان شهروندان جهانی و مجمع شهرداران جاده ابریشم را تیتر رسانه‌ها کردند. عضویتی که به گفته دبیرخانه تنها پس از پژوهش و ارائه مستندات تائید خواهد شد.به اعتقاد دکتر جاوری به‌جای راه ابریشم، باید بگوییم راه خراسان. این مسیر جنوبی، مسیر ثانوی جاده ابریشم بود و به همین خاطر کمتر به آن پرداخته‌شده است. این مسیر در قسمت‌هایی منطبق با راه ادویه می‌شود.

جاده ابریشم و جاده‌های پیرامونی آن‌که در یک قرن اخیر به نام‌هایی مانند جاده بخور، عود، پوست، فلفل و ادویه شناخته‌شده‌اند تنها بزرگراه یا شاه‌راه‌های کاروانی برای مبادلات اقتصادی نبودند، بلکه منجر به تبادل فرهنگ‌ها، هنر، ادیان و علوم می‌شد. جالب است بدانید نام جاده ابریشم را اولین بار جغرافی‌دان آلمانی فردیناند ریشتهوفن در سال ۱۸۷۰ بکار برد. جاده ابریشم یک‌راه منفرد نیست، بلکه شبکه‌ای از راه‌های خاکی و آبی را در یک محدوده دربرمی‌گیرد. تجار کل مسیر جاده ابریشم را طی نمی‌کردند و در بازارها و کاروانسراهای مسیر محصولات خود را به تجار دیگر می‌سپردند.
برنامه جاده ابریشم UNWTO با سه هدف بازاریابی و توسعه، مدیریت مقصد و تسهیل سفر دنبال می‌شود. در این برنامه کشورهای عضو با حمایت یونسکو و سازمان جهانی گردشگری به گسترش سفر در این مسیر می‌پردازند. در این برنامه‌ میراث جهانی کشورهای جاده ابریشم معرفی‌شده و با بهبود روند ویزای سفر در مسیر جاده ابریشم، سفری یکپارچه برای گردشگران رقم خواهند زد.
دکتر حسن باستانی راد، استادیار گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی و نماینده ایران در شبکه بین‌المللی جاده ابریشم یونسکو درباره نقش ایران در جاده ابریشم می‌گوید: «بیش از ۴۰۰۰ کیلومتر از جاده ابریشم از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب ایران می‌گذشت. همچنین در ایران بیش از هزار کاروانسرای تاریخی، بیش از ۲۰۰ پل تاریخی، بیش از ۵۰ بازار تاریخی، بیش از ۲۰۰ قلعه محافظ راه، ده‌ها برج تاریخی راهداری و بیش از ۵۰۰ کیلومتر از جاده‌های سنگفرش تاریخی باقیمانده است. در شهرها و آبادی‌های ایران مانند دیگر کشورهای کناره جاده ابریشم، میراث مادی و آثار معماری و شهرسازی فراوانی وجود دارد و همه این آثار بخشی از میراث جهانی جاده بزرگ ابریشم و متعلق به تمدن جهانی هستند.
آنچه مسلم است توجه به سطوح مختلف هویت در سرزمین‌های کنار این جاده‌هاست. هویت محلی، هویت شهری و استانی، هویت ملی و هویت فراملی. جاده ابریشم توانسته است هویت هر قوم و سرزمین را در سطوح مختلف به دیگران پیوند دهد و میراث این جاده نیز می‌تواند همان وظیفه را بر دوش کشد. دو عنصر مهم در موضوع هویت استمرار و تمایز است. جاده ابریشم همواره از این دو عنصر برخوردار بوده است. کشف عوامل مؤثر در استمرار و تمایز هویت در جاده ابریشم می‌تواند در نقش‌آفرینی دوباره آن مؤثر باشد.»
جاده ‌ابریشم از شیان پایتخت قدیمی ‌چین آغاز می‌شد و پس از عبور از چین و صحرای تاکلاماکان، قرقیزستان، قزاقستان و ازبکستان به ایران، یا برخی جاده‌ها از تاجیکستان و افغانستان به ایران می‌رسید. این جاده پس از طی دو مسیر هرات و سرخس؛ در توس (مشهد امروز) به هم می‌پیوستند و یک‌راه می‌شدند تا به ری برسند. سپس از ری در مسیر ورامین و ساوه می‌گذرد تا به قزوین می‌رسد، پس‌ازآن زنجان، اردبیل و تبریز قرار داشتند و بازار بزرگ تبریز نشانه‌ای بر اهمیت نقش تجاری تبریز است؛ سرانجام درگذر از ایروان به ترابوزان یا به یکی از بندرهای شام پایان می‌گرفت.
در سایت یونسکو شهرهای در مسیر جاده ابریشم مشخص شده‌اند و نام شهرهای بم، اصفهان، مشهد، قزوین و یزد به چشم می‌خورد. در نقشه سازمان جهانی گردشگری نیز شهرهای نیشابور، ری، همدان و تبریز را می‌بینیم.
همان‌طور که این مسیر گسترده نشان می‌دهد، نمی‌توان تنها کالای تجاری مسیر را ابریشم دانست، بلکه کالاهایی چون سنگ‌های قیمتی، ادویه، چای، کاغذ و چینی‌آلات نیز موردنظر بوده و در دوره‌هایی نیز ابریشم نقش اساسی پول رایج را ایفا می‌کرد. همچنین به سبب ویژگی تجملی ابریشم در میان دیگر کالاها، نامش را به مجموعه این جاده‌ها و راه‌ها داد.

• باوجود برنامه‌های معتبر سازمان جهانی گردشگری و یونسکو برای راه ابریشم، عضویت در سازمان و مجمعی که هنوز اهداف و ره‌آوردهای آن مشخص نیست، چه سودی برای شهر خواهد داشت؟ سازمان شهروندان جهانی و مجمع شهرداران جاده ابریشم که به‌تازگی مجمع شهرهای جاده ابریشم نیز به آن اضافه می‌شود؛ هیچ دستاورد مشخص و مستقیمی در راستای گردشگری و توسعه دیپلماسی کشورهای جاده ابریشم نداشته‌اند. همچنین پس از پژوهش‌های بسیار یونسکو و سازمان جهانی گردشگری که مسیر جاده ابریشم را مشخص و شهرهای در مسیر را تعیین می‌کنند؛ تشکیل پایگاه پژوهشی جاده ابریشم در قزوین چه مزیتی خواهد داشت؟ پایگاهی که هنوز مستندات خاصی ارائه نداده و محققان آن نیز مشخص نیستند.

راه ابریشم با قدمت هزاران ساله‌ی خود بیش از آنکه به ابریشم بپردازد، نقش غیرقابل‌انکاری در گسترش فرهنگ‌ها، ادیان و هنرها داشت.
در میان مجامع مختلفی که برای جاده ابریشم شکل گرفتند، به اجلاس شهرداران جاده ابریشم نیز می‌رسیم. اجلاسی که زیر نظر سازمان شهروندان جهانی WCO شکل گرفت و سال ۲۰۱۶ به میزبانی قزوین برگزار شد. در این اجلاس که شهردار کاشان نیز حضور داشت، مجمع جهانی جاده ابریشم (WASRC) تشکیل شد. این مجمع زیر نظر برنامه اسکان بشر سازمان ملل متحد شکل گرفت و مرکز آن شهر قزوین است. تاکنون تعداد ۳۴ شهر ایرانی و ۲۰ شهر خارجی واقع در مسیر جاده ابریشم به عضویت مجمع جهانی شهرهای جاده ابریشم درآمده‌اند و عضوگیری از سایر شهرهای در مسیر همچنان ادامه دارد. به گفته دبیرخانه این مجمع ۲۱۰ شهر غیر مستند در مسیر جاده ابریشم وجود دارند که پس از عضویت در این مجمع، صحت حضور آن‌ها در مسیر جاده ابریشم بررسی خواهد شد. برای این بررسی پایگاه پژوهشی جاده ابریشم شکل‌گرفته است که نتایج بررسی‌ها را به‌زودی ارائه خواهد داد. دبیرخانه این مجمع در مورد وضعیت کاشان افزودند که شهر کاشان فرم عضویت در این مجمع را پر کردند، اما هنوز مستنداتی برای حضور در مسیر جاده ابریشم ارائه نکردند که وضعیت این شهر در پژوهش‌های پایگاه پژوهشی ما مشخص خواهد شد. البته به گفته آقای هاشمیان، مسئول دبیرخانه این همایش نامه‌نگاری با سازمان میراث فرهنگی استان‌ها آغازشده تا مستندات از آن طریق به دست پایگاه پژوهشی برسد. دکتر جاوری، مدیر میراث فرهنگی شهرستان کاشان از این مجمع اظهار بی‌اطلاعی کرده و بیان کردند تاکنون هیچ نامه‌ای از این پایگاه پژوهشی دریافت نکرده‌اند. این در حالی است که شهرداری کاشان در نشست تخصصی هماهنگی و هم‌اندیشی یازدهمین اجلاس شهرداران جاده ابریشم که در تاریخ ۱۶ خرداد ۱۳۹۵ به میزبانی کاشان برگزار شده بود، از ارائه مستنداتی برای پیشنهاد تثبیت شهر کاشان در مسیر شهرهای جاده ابریشم خبر داده بود. همچنین در اجلاس شهریورماه قزوین، خبر عضویت در سازمان شهروندان جهانی و مجمع شهرداران جاده ابریشم را تیتر رسانه‌ها کردند. عضویتی که به گفته دبیرخانه تنها پس از پژوهش و ارائه مستندات تائید خواهد شد.

• پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در پژوهشکده ابنیه و بافت‌های تاریخی، پایگاه مطالعات راه ابریشم را در سال ۹۴ تشکیل داد. این پایگاه به‌منظور انسجام‌بخشی به تحقیقات و پژوهش‌های پیرامون جاده ابریشم تشکیل شد و در پی تشکیل بانک مطالعاتی راه‌های تاریخی کشور است. در پرسش از پایگاه مطالعات راه ابریشم پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری دریافتیم بر اساس مستندات ارائه‌شده تاریخی، منطقه کاشان در مسیر جاده ابریشم قرار ندارد و تلاش‌هایی برای اثبات این امر بی‌نتیجه خواهد بود.

حال سؤال اینجاست که باوجود برنامه‌های معتبر سازمان جهانی گردشگری و یونسکو برای راه ابریشم، عضویت در سازمان و مجمعی که هنوز اهداف و ره‌آوردهای آن مشخص نیست، چه سودی برای شهر خواهد داشت؟ سازمان شهروندان جهانی و مجمع شهرداران جاده ابریشم که به‌تازگی مجمع شهرهای جاده ابریشم نیز به آن اضافه می‌شود؛ هیچ دستاورد مشخص و مستقیمی در راستای گردشگری و توسعه دیپلماسی کشورهای جاده ابریشم نداشته‌اند. همچنین پس از پژوهش‌های بسیار یونسکو و سازمان جهانی گردشگری که مسیر جاده ابریشم را مشخص و شهرهای در مسیر را تعیین می‌کنند؛ تشکیل پایگاه پژوهشی جاده ابریشم در قزوین چه مزیتی خواهد داشت؟ پایگاهی که هنوز مستندات خاصی ارائه نداده و محققان آن نیز مشخص نیستند.

پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در پژوهشکده ابنیه و بافت‌های تاریخی، پایگاه مطالعات راه ابریشم را در سال ۹۴ تشکیل داد. این پایگاه به‌منظور انسجام‌بخشی به تحقیقات و پژوهش‌های پیرامون جاده ابریشم تشکیل شد و در پی تشکیل بانک مطالعاتی راه‌های تاریخی کشور است. در پرسش از پایگاه مطالعات راه ابریشم پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری دریافتیم بر اساس مستندات ارائه‌شده تاریخی، منطقه کاشان در مسیر جاده ابریشم قرار ندارد و تلاش‌هایی برای اثبات این امر بی‌نتیجه خواهد بود.

در مصاحبه‌ای که به‌تازگی با دکتر جاوری، مدیریت میراث فرهنگی شهرستان کاشان انجام شد، از نقش کاشان در جاده ابریشم سؤال کردیم.
وی گف؛ کاشان اگرچه در دوره‌های سلجوقی و صفوی شهر نساجی و بخصوص ابریشم بوده است، اما همان‌طور که گفته شد نام جاده ابریشم صرف‌نظر از کالای ابریشم به این مسیر اطلاق شده است و تاریخ این راه بسیار بیشتر از دوره‌های رشد صنعت ابریشم در کاشان است.

درصورتی‌که مدیر روابط بین‌الملل شهرداری کاشان نام تپه‌های سیلک ((sialk را نشانی از نقش جاده ابریشم (silk road) در کاشان می‌دانست. این ادعا توسط دکتر جاوری، باستان‌شناس و رئیس سابق پایگاه پژوهشی سیلک رد شد و به گفته ایشان سیلک یا سیاله نام منطقه بزرگی از کاشان است که مناطق باستانی در این ناحیه پراکنده‌اند. ریشه نام سیلک را در زبان فارسی باستان دانست که نام‌ استرک (روستایی در اطراف کاشان) نیز از همان ریشه است. استرک را مردم محلی سِرک یا سِلک می‌گویند، نامی که بسیار به سیلک نزدیک است.

دکتر جاوری نقش کاشان را درراه دریایی ابریشم می‌داند. مسیر راه ابریشم به دو قسمت زمینی و دریایی تقسیم می‌شود که راه زمینی از قسمت شمالیایران گذشته و شهرهای نیشابور، ری، زنجان، میانه و تبریز در مسیر آن است و مسیر دریایی ابریشم پس از گذر از خلیج‌فارس از طریق بنادر سیراف یا گمبرون وارد ایران شده و پس از گذر از شیراز و اصفهان به کاشان رسیده و ازآنجا به ری می‌رود. این مسیر از حاشیه کویر گذشته و کاروانسراهای مرنجاب، دیرگچین و قصر بهرام در این مسیر است. بزرگراه امیرکبیر (بزرگراه قم- کاشان) تقریباً همپوشانی با مسیر کهن جنوب ایران دارد.

• درصورتی‌که مدیر روابط بین‌الملل شهرداری کاشان نام تپه‌های سیلک ((sialk را نشانی از نقش جاده ابریشم (silk road) در کاشان می‌دانست. این ادعا توسط دکتر جاوری، باستان‌شناس و رئیس سابق پایگاه پژوهشی سیلک رد شد و به گفته ایشان سیلک یا سیاله نام منطقه بزرگی از کاشان است که مناطق باستانی در این ناحیه پراکنده‌اند. ریشه نام سیلک را در زبان فارسی باستان دانست که نام‌ استرک (روستایی در اطراف کاشان) نیز از همان ریشه است. استرک را مردم محلی سِرک یا سِلک می‌گویند، نامی که بسیار به سیلک نزدیک است.

دکتر جاوری یادآور شد که به‌جای راه ابریشم، باید بگوییم راه خراسان. این مسیر جنوبی، مسیر ثانوی جاده ابریشم بود و به همین خاطر کمتر به آن پرداخته‌شده است. این مسیر در قسمت‌هایی منطبق با راه ادویه می‌شود. مارکوپولو یک‌بار از مسیر زمینی و یک‌بار از همین مسیر دریایی عبور می‌کند. تا اواخر دوره قاجار هیچ راه دومی برای رفتن از شمال به جنوب ایران وجود نداشت. این راه باستانی با قدمت چندین هزار سال شمال و جنوب ایران را به هم متصل می‌کرد و از کاشان می‌گذشت. در کتاب راه‌های باستانی ناحیه اصفهان ‌که ماکسیم سیرو نوشته، این راه باستانی ذکرشده است.

حال این سؤال مطرح می‌شود چرا در هیچ‌کدام از منابع امروزی و برنامه‌های بین‌المللی جاده ابریشم، نام کاشان را نمی‌بینیم؟ جز تلاش شهرداری کاشان برای عضویت در مجمع شهرداران راه ابریشم، تلاش دیگری نشده است. آن مجمع هم هنوز نتوانسته جایگاه کاشان را تثبیت کند. تلاش‌هایی که جز هیاهوی رسانه‌ای، در مراکز علمی جایی ندارد و باید به‌جای هزینه‌های بی‌ثمر در این مجامع، به فکر حرکتی منسجم با همکاری شهرداری و میراث فرهنگی و مراکز دانشگاهی بود تا بتوان از منابع پراکنده این اطلاعات را جمع‌آوری کرد و به مراکزی چون پژوهشکده میراث فرهنگی و حتی یونسکو ارائه کرد.

خوب است یادی کنیم از سخنان سید محمد بهشتی ریاست پژوهشکده میراث فرهنگی که چند ماه پیش در دانشگاه کاشان گفت: «کاشان سر راه مهمی نیست و اگر راهی به کاشان آمده به خاطر جاذبه کاشان است. کاشان راه‌ها را به سمت خود کشیده است.»