گزارش

اگر از خیابان‌های متورم و پوشالی و هیاهوی شهر به کویر رهسپار شوید، تا خلوت زندگی را به تماشا بنشینید، طولی نمی‌کشد که می‌فهمید کویر آران و بیدگل و نوش‌آباد دیگر آن کویر قبلی نیست. بر یکسانی و یک‌دستی خاک که قدم می‌گذاری، ناگهان چاله‌ها و گودال‌های بسیار بزرگ و حجیم و عمیقی پدیدار می‌شود. این چاله‌های وحشتناک در وسط کویر چه می‌کند؟ به زودی صداهای انکرالاصوات و قار و قور ماشین‌های سنگین به تو می‌فهماند که  سوله‌های صنعتی و کوره‌های پخت آجر است که این چنین چشم انداز کویر و سکوت و آرامش همیشگی‌اش را برهم زده است. چه کسی اجازه داده این چنین طبیعت سخره ماشین گردد؟ به زودی می‌فهمید که که انگار ذوق و سلیقه آدم‌هاست که بی‌قواره و کاریکاتوری شده.

در این دلواپسی‌های خاک‌آلوده اگر کمی از کویر فاصله بگیرید و به کوهستان نزدیک شوید به معدن شن و ماسه می‌رسید. ناگهان به چاله‌های عمیقی بر می‌خورید و باز چشم‌انداز زمین را با گودالی‌هایی مخوف روبرو می بینید.

درسطح شهرستان کاشان 23 معدن فعال وجود دارد. از این تعداد 5 معدن مربوط به شن و ماسه و 18 معدن مربوط به سایر مواد معدنی است. نگارنده اوضاع دیگر معادن را ندیده است. اما همین دیدن غژغژ غیظ‌آلود ماشین‌هایی که طبیعت را سوراخ سوراخ می‌کند، کافی است تا همه چیز را به ما بگوید.

شک نیست که هر کس دغدغه محیط زیست دارد، مخالفتی با ترقی وشکوفایی ندارد. اما آیا می‌اندیشیم که منابع طبیعت را چگونه  و در چه حد باید استفاده کرد؟ آبرفتهای شن و ماسه در طی هزاران سال به وجود آمده‌اند و به آسانی نباید دستخوش تاراج قرار گیرند. تلماسه‌ها و بستر رودخانه‌ها اغلب به عنوان منابع مناسبی از شن و ماسه برای ساخت و سازها مورد استفاده قرار می‌گیرند. اثرات برداشت مصالح نه تنها یک مسئله ملی محسوب می‌شود بلکه یک مسئله جهانی است. از این جهت آثار برداشت شن و ماسه بستر رودخانه‌ها را باید بررسی کرد و راهکارهای مدیریتی کاهش اثرات منفی آن را ارائه  کرد. آگاهی ازپیامدهای سوء بهره‌برداری امر لازمی برای همه مردم است. شاید کسانی بگویند استخراج شن و ماسه از بستر رودخانه‌های خشک پیامدهای زیست محیطی عمده‌ای در بر ندارد. ولی این پیامدها قابل تامّل است:

فرسایش بستر و ساحل رودخانه

موجودی شن و ماسه در اثر بهره‌برداری بی‌رویه منجر به پایین افتادن بستر رودخانه می‌شود. نیمرخ عرضی رودخانه تعریض می‌شود. ما نمی‌دانیم میزان برداشت سالیانه چه قدر است. ولی محل برداشت شن و ماسه در اثرحفاری و گودبرداری با گذشت زمان بزرگتر می‌شود و به امان خدا رها می‌گردد. ضمن این که بستر رودخانه هم از بین می‌رود. رودخانه‌های فصلی را به عنوان شاهرگ تغذیه منابع آبی زیرزمینی می‌دانند. از بین روفتن این بستر به معنی ضربه جبران‌ناپذیر به منابع آبی است.

نابودی چشم انداز طبیعت

تجهیزات، ماشین آلات و مجتمع‌های بهره‌برداری از شن و ماسه کیفیت زیبایی شناسی چشم‌اندازها را کاهش می‌دهند گودال‌های عمیق هم جلوه نازیبایی به طبیعت می‌بخشد. نیاکان ما برای آن که چشم‌اندازها را زیباتر کنند به درخت کاری اهمیت می‌دادند. نزد نیاکان دور هواداری از طبیعت و سه عنصر مهمی که زمین را در برگرفته، یک واجب شمرده می‌شد. آب وخاک و هوا نباید آلوده می‌شد. ما تا چه حد این سنت دیرینه را پاس می‌داریم؟ آیا آن قدر که زمین را زشت می‌کنیم و گودال‌های بزرگ به وجود می‌آوریم و چاه های متعدد می‌زنیم و سفره‌های زیر زمینی را خراب می‌کنیم، به حفظ آن می‌اندیشیم؟

برداشت  بی رویه

شاید کسانی بگویند اثرات برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها خیلی چشمگیر نیست. یکی از فعالیت‌های مخربی که بر رودخانه‌ها تحمیل می‌شود، بهره‌برداری بی‌رویه از شن و ماسه بستر آنها جهت فعالیت‌های عمرانی است. باید دقت کرد مصرف بی‌رویه از منابع شن و ماسه بسیاری از رودخانه‌ها را با اثرات زیان‌بار روبرو کرده است. آبرفت‌های شن و ماسه طی میلیون ها سال منبعی را به وجود می‌آورند که تجدید حیات آنها خیلی کُند صورت می‌گیرد. به همین دلیل برداشت آنها باید با احتیاط صورت گیرد. ذخایر شن و ماسه‌ای که طی زمان تشکیل شده‌اند در صورت ادامۀ بهره‌برداری بی‌رویه از بین خواهند رفت.

اثرات تخریبی برزمین‌های اطراف، پل‌ها، تاسیسات آبی حاشیه‌ای و زیستمندان رودخانه و حتی خطرات بالقوه سیل از دیگر موارد قابل تأمل است.

ضرورت مکان‌سنجی دقیق استقرار واحد‌های صنعتی و معدنی باید کارشناسی شود و راهکارهایی برای جلوگیری و کاهش آلودگی محیط زیست پیدا کرد. با توجه به این پیامدها لازم است قانونگذاران و صاحبان صنایع احساس مسئولیت بیشتری کنند واین موارد را مورد توجه قرار دهند:

ـ محیط زیست بر بهره‌برداری از شن وماسه رودخانه ها نظارت کند.

ـ برداشت شن و ماسه درمناطقی که از نظر بیولوژیک حساس هستند،کنترل شود.

ـ مجوزهای برداشت شن و ماسه محدود شود.

ـ صاحبان صنایع پس ازخاتمۀ فعالیت‌های بهره‌برداری از طبیعت مجبور به احیاء محیط زیست شوند.

ـ درمورد متقاضیان جدید برداشت شن و ماسه، باید پیامدهای برداشت مورد ارزیابی قرار گرفته و نتیجۀ آن قبل از صدور مجوز مشخص گردد.

ـ کانون‌ها و منابع تولید دیگر نظیر توده‌های سنگی به ویژه زمانی که برداشت از آبرفت‌های شن و ماسه زیاد با ضرر یا خطر مواجه است، شناسایی شود.

در دیگر کشورها:

در ایران ما «ارد بزرگ» می‌گفت: «هرکس طبیعت را خراب کند، بی ریشه است.» اگر زمانی ما برای حفظ محیط زیست این قدر دغدغه داشتیم، اکنون این کشورهای مترقی هستند که حفاظت از محیط زیست را در اولویت قرار داده‌اند. در سال 1992، نوزده شرکت مهم معدن از پنج قاره جهان به یکدیگر پیوستند تا شورای بین‌المللی فلزها و محیط زیست را بوجود آورند تا زیست محیطی سالم را ترویج کنند. در همین راستا مخالفت طرفداران محیط زیست باعث تعطیلی بعضی معادن می‌شود. پیشینه این امر تا به آن جاست که در بریتانیا درسال 1973، یک پروژه معدنی بزرگ مس تعطیل شد. آیا ما تا این حد برای حفظ  داشته های خود کوشا هستیم؟

هشدار:

به راستی ما آدم ها که باید حافظ طبیعت خداوندی باشیم تا چه حد به اثرات سوء جایگزینی و دپو ضایعات ساختمانی و پسماند زباله‌‌ای شهری در محل معادن استخراج شده واقع در حریم شهرآگاهیم؟ تا چه حد اثرات سوء خردایش آسیاها و سنگ شکن‌ها در معادن شن و ماسه را می دانیم؟ تا چه حد تعادل اکوسیستم را مورد توجه قرار می دهیم؟ تا چه از از وضعت آبی منابع زیرزمینی باخبریم؟ تا چه حد اثرات گرد وغبار برروی انسان و حیوان را می‌دانیم؟ تا چه حد به آلودگی‌های صوتی و ناهنجاریهای اجتماعی واحدهای صنعتی آگاهیم؟  آیا قبل از صدور پروانه اکتشاف، محیط محل استخراج برای برآورد میزان خطراتی که می‌تواند بر ساختار یک رودخانه وارد کند، مورد بررسی قرارمی گیرد؟

این سئوالات را با اداره محیط زیست کاشان در میان گذاشتیم و متوجه شدیم متاسفانه معادن قوانین شایسته‌ای در این موارد ندارند. اگر چه در مورد صنایع قوانین بیشتری وجود دارد.