آشنایی با شهر زیرزمینی نوش‌آباد

شهر زیرزمینی نوش‌آباد در هشت‌کیلومتری شمال کاشان قرار دارد. در کتاب تاریخ قم آمده که این مکان اقامتگاه انوشیروان پادشاه ساسانی بوده و در اصل انوش‌آباد نام داشته است. باستان‌شناسان معتقدند این محل از جمله مراکز عمده مسکونی فلات ایران بوده است.
با این حال به دلیل موقعیت نامساعد جغرافیایی و مجاورت در کنار کویر مرکزی و در معرض توفان‌های شن روان از یک سو و از سوی دیگر سیلاب‌های مخروب رودهای دامنه بالادست، آثار زیادی بر جای نمانده است. این شهر زیرزمینی در سال ۱۳۸۳ در پی فعالیت‌های عمرانی یکی از سکنه نوش‌آباد کشف شد. به طوری که سکنه به دنبال حفاری چاه فاضلاب به دالان‌هایی برخوردند که به طور دقیق شناسایی نشده بود به این دلیل مردم و شهرداری نوش‌آباد با پیگیری از مسوولان میراث فرهنگی خواستند تا کاوش‌ها را در این دالان‌ها آغاز کنند.
به دنبال این مساله اهالی شروع به حفاری در زیر خانه‌های خود کردند با اعتقاد به اینکه چون در ملک شخصی خودشان این کار صورت می‌گیرد بنابراین منع قانونی ندارد و به این ترتیب خساراتی را به این شهر وارد کردند. از طرف دیگر فاضلاب نوش‌آباد طی سال‌ها به درون چاه‌های این شهر زیرزمینی راه پیدا کرد و قسمت‌هایی از آن را تخریب و هوای شهر را مسموم کرد که مسوولان میراث فرهنگی با جدیت با هر دو مورد برخورد کردند.
شهر زیرزمینی نوش‌آباد شهری سه‌طبقه است و کاملا دست‌ساز که طبقه اول آن در عمق سه‌متری و طبقه سوم در عمق ۱۶متری از سطح زمین ساخته شده و ارتفاع هر طبقه حدود ۱۸۰ سانتی‌م‌تر است. حدس باستان‌شناسان بر این است که این شهر تا ۱۵هزارمتر مربع وسعت داشته باشد. در این شهر زیرزمینی اتاق‌هایی با ابعاد مختلف ساخته شده که بعضی دارای سکو هم هستند و راهروهایی باریک آن‌ها را به هم وصل می‌کند. راه ارتباطی طبقات چاه‌های عمیقی است که علاوه بر آن تهویه هوا را هم انجام می‌دهد. اما بعضی چاه‌های ارتباطی انحرافی است و راه به جایی ندارد.
اتاق‌ها دارای سرویس بهداشتی است و هر اتاق پایه شمع و مشعل در کنار دیوار دارد.
اگرچه بر اساس برخی گمانه‌زنی‌ها گفته می‌شود احتمالا این شهر زیرزمینی در زمان ساسانیان محل مخفی شدن اقلیت‌های مذهبی بوده است. اما شواهد حاکی از آن است که این شهر در دوران حمله مغول بسیار مورد استفاده قرار می‌گرفته و حتی تا اواخر دوره قاجار هم ادامه یافته است. در این دوران مردم نوش‌آباد از دست راهزنی به نام نایب حسین مدت‌ها در این شهر زندگی می‌کردند و گاهی هم از گرسنگی در‌‌ همان جا می‌مردند.
نایب حسین بعد از کشتارهای فراوانی که در نوش‌آباد انجام داد با نیرنگ دربار قاجار به تهران فراخوانده و پس از دستگیری در یکی از میادین تهران به‌دار آویخته می‌شود. مرگ وی سبب می‌شود تا مردم نوش‌آباد به تدریج شهر زیرزمینی را فراموش کنند. راه‌های ورودی به این پناهگاه در محل‌های پررفت و آمد شهر مانند بازار، قنات، مساجد و بعضا خانه‌ها قرار داشته تا در صورت بروز خطری مردم بتوانند به سرعت از گزند نیروی مهاجم در امان بمانند.
ورودی‌های در نظر گرفته‌شده به صورت هنرمندانه‌ای پس از عبور از آن پوشیده می‌شدند به گونه‌ای که هیچ اثری از آن‌ها به چشم نخورد. هر کدام از این طبقه‌ها به وسیله چاه‌های عمودی به هم ارتباط دارند. برای ساخت این شهر زیرزمینی هیچ‌گونه مصالحی به کار نرفته است و به نظر می‌رسد تا اواخر دوره قاجار هم مورد استفاده قرار می‌گرفته. فضای داخلی علاوه بر اتاق‌های تودرتویی که به وسیله راهروهای خاص به یکدیگر متصل می‌شوند، شامل دستشویی‌ها، محل‌هایی برای قراردادن چراغ به منظور تامین روشنایی و همچنین ساختارهایی برای به دام انداختن دشمن در صورت ورود به این پناهگاه است. سفال‌هایی مربوط به قرن هفتم هجری قمری از نوش‌آباد به دست آمده ولی احتمالا قدمت آن به قبل از اسلام برمی‌گردد. این شهر زیرزمینی محلی برای اختفا از دست دشمنان و ادامه زندگی در زمان محاصره بوده است. در نزدیکی این دالان‌های تودرتوی زیرزمینی یک قلعه روی زمین قرار گرفته که به قلعه «سیزان» معروف است و به احتمال زیاد از درون این قلعه راهی به شهر زیرزمینی وجود دارد.
منبع: روزنامه شرق