اسماعیل کهرم

حیف از این باغ که از جفای فلک، مقتل میرزا تقی‌خان شد. فرصتی پیش آمد که به دعوت انجمن مردمی (سمن= سازمان مردم نهاد) «کویر سبز» به شهر زیبا، باستانی و مهمان‌نواز کاشان بروم. این سمن‌ها به راستی در ایران کاری می‌کنند کارستان. یکی از دوستان که پس از ۴۰ سال زندگی در امریکا به ایران آمده و در چند سفر از این دست، با من همراه بود با تعجب و خشنودی می‌گفت این جوان‌ها عجب نازنین‌اند و چقدر به فکر ایران و محیط طبیعی آن هستند. جوانانی که در پهنه وسیع مملکت ما، حتی در شهرستان‌هایی که نام آن‌ها را نشنیده‌ایم، ۲ یا ۳ سمن (NGO) تشکیل داده‌اند و در ترتیب دادن جلسات سخنرانی یا همایش به بهانه‌های مختلف از یکدیگر پیشی می‌جویند. انجمن کویر سبز که در کاشان به ثبت رسیده از این دست سازمان‌های مردم نهادی است که هم و غم خود را حفاظت از طبیعت ناب ایران، به خصوص کویر همسایه کاشان، قرار داده است. البته هیچ کس نباید در آرزوی سبز کردن کویرهای ایران باشد زیرا:
جهان چون خط و خال و چشم و ابرو است/ که هر چیزی به جای خویش نیکوست
ما به‌‌ همان اندازه که نیازمند جنگل‌های رو به اضمحلال شمال و زاگرس هستیم، نیازمند حضور کویرهای عزیز و بی‌نظیر خویش هستیم. هیچ دقت کرده‌اید که گونه‌های بی‌نظیر جانوری مانند یوزپلنگ، گورخر، باقرقره (سینه سیاه)، زاغ بور، پرندگان بی‌نظیر ایران که فقط در ایران یافت می‌شود (معنی اندمیک) و انواع گیاهان که از نظر تنوع، بیش از تنوع جنگل‌های شمال است. (به گفته مرحوم دکتر قهرمان، گیاه‌شناس برجسته ایرانی)، همگی در بیابان‌ها و کویرهای ایران یافت می‌شوند؟ گربه شنی، جبیر و انواع خزندگان را برای جلوگیری از اطاله کلام، از قلم می‌اندازم یا شاید مفهوم سبز در اینجا مفهوم عمومی آن یعنی پدیده‌یی که با حفظ محیط زیست همگام و موافق است، نمونه آن شهر سبز، حزب سبز و… است.
 کاشان را پر از نشاط، علاقه و عشق به طبیعت و محیط زیست دیدم، شور، شوق و نشاط جوانی که با آگاهی، علاقه‌مند به حل معضلات مسائل مربوط به محیط زیست بودند. به راستی مستمع صاحب‌سخن را بر سر شوق آورد.
شب را در یکی از آن خانه‌های اعیانی قدیم که اکنون به صورت هتل درآمده گذراندیم. به راستی چه زندگی داشتند آنان که در این خانه‌ها زندگی می‌کردند. حیاط‌های وسیع، اتاق‌ها در چهار طرف، دو شاه‌نشین تابستانه و زمستانه، سردابه که بعدازظهرهای طاقت‌فرسای تابستان را خنک می‌کرد و قابل تحمل. تصور کنید درجه حرارت ۵۵ درجه سانتیگراد را. ولی هوا خنک است و شرجی نیست و باد هم همیشه می‌وزد. مجموعه این مسائل، کاشان را قابل تحمل می‌کند حتی در مردادماه. آسمان آبی کاشان اولین مساله‌یی بود که جلب توجه ما را کرد و بعد هم دسته‌های پرواز کننده. میزبان ما یک و نیم روز را در اختیارمان قرار داد تا از دیدنی‌های کاشان بازدید کنیم. چند عمارت و چند حمام و یکی، دو مسجد، یکی از دیگری زیبا‌تر و فاخر‌تر و بالاخره زمان بازدید از باغ فین رسید. من همیشه از رفتن به باغ فین، احساس اضطراب کرده‌ام. چه در ایام عید نوروز که صد‌ها نفر داخل باغ درهم می‌لولند، و چه ایامی چون دی و بهمن که تعداد بازدیدکنندگان به حداقل می‌رسید. تصور آن‌که یکی از بزرگان تاریخ ایران، مدت ۴۰ روز در این باغ در انتظار خلعت و الطاف و عنایات شاه بی‌فکر قاجار روزگار گذراند و بالاخره حکم همایونی در سحرگاه یک روز که امیر در حمام کوچک فین رفته بود، واصل شد: «ایشان را راحت کنید». راحت شدن امیر، آرامش برای وی و عذاب وجدان و بدنامی برای ناصرالدین داشت. او تا پایان عمر خود را نبخشید و‌ گاه تصویر امیر را در خلوت نقاشی می‌کرد و البته پشیمانی سودی نداشت.
زلیخا مرد از این حسرت که یوسف گشت زندانی/ چرا عاقل کند کاری که باز آرد پشیمانی؟
یکی از همراهان ما، پزشکی بود از اهالی کاشان که حدود ۱۱ سال از باغ فین بازدید نکرده بود. به محض ورود به باغ اظهار پشیمانی کرد که‌ ای کاش هرگز به باغ نیامده بود. درختان باغ در هیئت بسیار مایوس کننده قرار داشتند، یکی، دو نفر از نگهبانان باغ، صحبت از عمر ۷۰۰ و ۸۰۰ و هزار ساله درختان باغ می‌کردند و این‌که ظرف ۲۰ سال گذشته این درختان بسیار کم شاخه و برگ شده‌اند و در حال نزع می‌باشند. میزان سایه‌یی که این درختان تولید می‌کنند به نحو چشمگیری کاهش یافته و باغ فین آن شکوه و عظمت گذشته را دیگر ندارد. این باغ چه از نظر قدمت، و نیز زیبایی و اهمیت تاریخی، از مشهور‌ترین باغ‌های ایران و حتی جهان است و نباید اجازه دهیم که درختان با این عظمت را به سهولت از دست بدهیم.
علت پریشانی درختان باغ فین
دیدار درختان پریشان باغ فین مرا به یاد درختان چنار خیابان ولی‌عصر تهران انداخت. گفته شده که۱۱ هزار اصله درخت چنار در خیابان ولی‌عصر وجود دارد که هفته‌یی دو اصله آن می‌میرد. البته علت را احداث خط مترو عنوان کرده‌اند که موجب شده ریشه‌ها از زیرزمین قطع شود و آب به درخت نرسد. مساله‌یی که متخصصان از نظر دور داشته‌اند، سن و سال درختان و از طرفی جایگزین نکردن درختان از بین رفته می‌باشد. در نظر آورید که جنگل‌های شمال شرق ایران (در جنوب دریای مازندران) که جنگل‌های هیرکانی نامیده می‌شود، بیش از سه میلیون سال عمر دارند. اگر این درختان به طور طبیعی تولید مثل نمی‌کردند و هر سال جوانه‌های کوچک تولید نمی‌شدند، این درختان ۱۰۰ سال هم دوام نمی‌آوردند. بقای جوامع گیاهی و جانوری در تولید مثل و جایگزین کردن افراد پیر و سال‌خورده و مردگان با جمعیت‌ها و افراد جوان است. چطور می‌شود یک اصل مهم و ساده مانند این اصل به دست فراموشی سپرده شود؟ حقیقت آن است که در خیابان ولی‌عصر تهران و یا باغ فین هیچ درخت جوانی که قرار است جای پیران را بگیرد دیده نمی‌شود. درختان باغ فین و نیز خیابان ولی‌عصر تهران پیر شده‌اند و طبق یک قانون طبیعی در اثر کهولت سن در حال مرگ هستند. طبق یک برنامه پی‌گیر و مدون باید با یک فرمول تکرارشونده مثلا هر ۱۰ سال، نهال‌های جوان به تعداد درختان باغ و مجموعه درختان اضافه شود. تنها راه تداوم حیات درختان فین همین است. این گفته امیرکبیر زمان است! تعجب می‌کنید. امیر بعد از تاسیس دارالفنون فرمود: من رفتنی هستم ولی هر ساله صد‌ها امیرکبیر از دارالفنون تولید می‌شود. من فارغ التحصیل دبیرستان دارالفنون هستم و جا دارد در جای پای آن مرد بزرگ گام بردارم. روانش شاد.
منبع: روزنامه اعتماد، شماره ۲۶۰۶ به تاریخ ۱۲/۱۱/۹۱، صفحه ۱۳