سيما رادمنش-سال گذشته 9 باغ ايراني در فهرست ميراث جهاني يونسکو ثبت شد تا نام باغهاي ايراني را براي هميشه در حافظه مردم جهان جاودانه كند.
باغهايي چون پاسارگاد و ارم در استان فارس، پهلوانپور و دولتآباد از استان يزد، فين و چهلستون از استان اصفهان، اكبريه از استان خراسان جنوبي، عباسآباد از استان مازندران و شاهزاده ماهان از استان كرمان كه براي بسياري نامهايي آشنا هستند.
رضا نوريشادمهاني، دكتري باستانشناسي كه تحقيقاتي در زمينه باغهاي ايراني داشته است اين اتفاق را براي كشورمان بسيار مهم ميداند، چراكه به گفته وي از 12 باغ ثبت شده در جهان 9 باغ متعلق به ايران است.
به گفته اين مدرس دانشگاه، در دوره صفويه باغسازي از نظر كمي توسعه پيدا ميكند و ما در اين دوره شاهد دو نوع باغ يعني باغ محصور بزرگ يا به اصطلاح چار باغ و باغهاي كوچكتر هستيم كه اين دو نوع الگو تا دوره قاجار استمرار پيدا ميكند.
برپايي مراسم ثبت جهاني باغ فين كاشان با حضور رئيسجمهور كه هفته گذشته برگزار شد، بهانهاي براي گفتوگو با اين كارشناس فرهنگي كشورمان شد.
قدمت باغسازي در ايران و جهان به چه زماني برميگردد؟
براساس باورهاي ديني و مذهبي اولين باغي كه در جهان وجود داشت باغ بهشت است كه آدم و حوا در آن زندگي ميكردند، اما از نظر يافتههاي باستانشناسي، اولين باغي كه در جهان ايجاد شد در عراق در محلي به نام منطقه چوغا مامي كشف شده است. در اين منطقه زمينهاي كشاورزي به صورت افشان آبياري ميشده است كه باستانشناسان آن را به هزاره ششم قبل از ميلاد نسبت ميدهند. اما در مصر در هزاره سوم قبل از ميلاد، باغهاي سلطنتي را داريم.
همچنين در متون اساطيري و مذهبي به باغهاي معابد سوم در بينالنهرين اشاره شده، اما بيترديد اين آشوريها بودند كه در هزاره اول قبل از ميلاد پديده آورنده باغهاي يادماني بودند كه شايد مهمترين اين باغها، باغ معلق بابل بوده است. سابقه باغ در ايران براساس يافتههاي باستانشناسي به پاسارگاد برميگردد، يعني پايتخت كورش هخامنشي. كاوشهاي باستانشناختي در اين منطقه باعث كشف يك سيستم آبياري شامل جويها و حوضچههايي شده كه كاخها را احاطه ميكرده و چون داراي چهار كرت هم بوده است، بنابراين پاسارگاد را ميتوانيم يك شهر براساس نقشه چارباغ بدانيم. اين فرض اگر درست باشد پاسارگاد كهنترين باغ ايراني به شمار ميرود كه البته الگوي چارباغسازي بعدها استقرار پيدا كرد.
مثلا در دوره هخامنشي، ساساني و بويژه در دوره اسلامي باغهاي ايراني در عين حال كه محل تفرج و تفريح هستند نماد يا تمثيلي از بهشت نيز قلمداد ميشوند.
گويا در دوره اسلامي تركيب هندسي چارباغ و آبراههاي اصلي و متقاطع كه برگرفته از ابعاد تمثيلي قرآن و چهار نهر بهشت است، رواج بيشتري ميگيرد؟
در تعاليم مزدايي، بودا و حتي اسلامي بهترين نقطه بهشت جايي است كه چهار نهر از آن مشتق ميشده است، در واقع يك نگرش فلسفي وجود داشته كه خودش را در نقشه باغ به صورت كاركردي نشان داده است.
بنابراين در دوره اسلامي با توجه به اين نگرش، ايجاد باغهاي هندسي توسعه بيشتري در ايران پيدا ميكند؟
بله، از دوره اسلامي باغهاي بسياري داشتيم كه متاسفانه از بين رفتند و اثري از آنها نمانده است. اگر در متون پيگيري كنيد ملك شاه سلجوقي باغهاي متعددي را در اصفهان ميسازد، مثل باغ بكر يا احمد سياه كه داراي حوضچههاو كوشكهاي وسيع بوده است يا اين را ميدانيم كه قديميترين نقشه باغ در دوره ايلخاني به نام رشيدالدين فضلالله همداني ثبت شده است كه در مورد باغ اوجان تبريز صحبت ميكند، اما اينها براساس منابع مكتوب است، ولي ديگر اثري از آنها نيست.
درواقع از دوره صفويه به بعد است كه ميتوانيم در كنار منابع مكتوب آثار مشهوري از باغ را هم داشته باشيم كه در دوره صفويه، باغسازي از نظر كمي توسعه پيدا ميكند و ما در اين دوره دو نوع باغ داريم. باغ محصور بزرگ يا اصطلاحا چارباغ يا باغهاي كوچكتري كه داخل كاخ شناخته ميشود. اين دو نوع الگو حتي تا دوره قاجار استمرار پيدا ميكند.
باغهاي ايراني چند نوع كاركرد داشتهاند؟
ما دو نوع كاركرد از باغ سراغ داريم. باغ كاخ كه هسته اصلي آن را كاخ يا كوشك تشكيل ميدهد و كاركرد سلطنتي داشته است كه تقريبا در تمام سرزمينهاي اسلامي رواج داشته و نوع دوم باغ آرامگاه است كه آرامگاههايي براي امامزادگان و بزرگان را در بر ميگرفته و اشارهاي بود به بهشت موعود. به همين دليل است كه ميبينيم يك باغ مفرح و فضاي باطراوتي اطراف آرامگاه ساخته ميشود.
در اين باغ آرامگاه گنبدگونه نماد آسمان و بهشت، نقش درخت سرو نماد جاودانگي يا زندگي ابدي و بناهاي هشت ضلعي اشاره به لذتهاي هشت گانهاي دارد كه يك مومن در بهشت از آن بهرهمند ميشود. به همين دليل است كه مردم در ايران هم باغ كاخ و هم باغ آرامگاهي را به وفور ميبينند. نكته قابل توجه اين است كه باغ پاسارگاد نيز هم باغ كاخ و هم باغ آرامگاه محسوب ميشود.
با توجه به اين دو نوع باغسازي بنابراين قشر متوسط نقشي در باغسازي نداشته است؟
معماري در گذشته هزينهبر بوده است، در نتيجه افراد عادي نميتوانستند اقدام به ساخت چنين بناهايي كنند.
در دنيا استفاده از الگوي باغ ايراني چقدر رواج داشته است؟
ما سه نوع الگو در باغسازي داريم كه يكي از اين الگوها، الگوي چيني است كه كشورهاي خاور دور از آن بيشتر بهرهمند ميشوند، الگوي شمال مديترانه كه كشورهاي اروپايي از آن استفاده ميكنند و الگوي ايراني كه كشورهاي اسلامي عمدتا از اين الگو استفاده كردهاند.
چه تفاوتي بين اين الگوسازيها وجود دارد؟
نوري شادمهاني: در ايران دو عامل باعث شد ما باغهاي زيادي داشته باشيم. يكي نگرش مذهبي و اعتقاد به بهشت موعود و ديگري خشك بودن اقليم ايران است كه باعث شده براي ايجاد طراوت و سرسبزي ايجاد باغ مورد توجه قرار گيرد
مهمترين تفاوتي كه بين الگوي ايراني و مديترانهاي وجود دارد اين است كه باغهاي ايراني محصورند ولي در اروپا، باغها عمدتا چشمانداز دارند. در ايران دو عامل باعث شد ما باغهاي زيادي داشته باشيم يكي نگرش مذهبي و اعتقاد به بهشت موعود و ديگري خشك بودن اقليم ايران است كه باعث شده براي ايجاد طراوت و سرسبزي ايجاد باغ مورد توجه قرار گيرد.
آيا در فضاسازيهاي جديد و باغ و بوستانهايي كه هماينك ايجاد ميشود از الگوي باغسازي ايراني استفاده ميشود؟
پاركها و بوستانهايي كه در ايران ساخته ميشود، داراي نقشه و بافت اروپايي هستند تا ايراني! دليل علاقهمندي به الگوهاي مديترانهاي نيز گرايش به فرهنگ غرب است. بنابراين باغها و بوستانهايي كه در حال حاضر در ايران ساخته ميشود كمتر در آن باغسازي به شيوه سنتي ميبينيم، مگر در مناطق دورافتاده و شهرهاي كوچك.
غير از 9 باغي كه سال گذشته به ثبت يونسكو رسيد ما چه تعداد باغ ايراني داريم؟
ما باغهاي زيادي داريم كه ثبت جهاني نشدهاند.
چرا پرونده آنها براي ثبت ارائه نميشوند؟
شايد به خاطر اينكه بررسي آن، مسيري طولاني دارد. به هر حال آثاري كه به ثبت يونسكو ميرسد بايد ويژگي خاصي داشته باشد، مثلا منحصر بهفرد باشد يا رويداد خاصي در آن اتفاق افتاده باشد شايد به همين دليل است 9 باغي كه در پرونده يونسكو به ثبت رسيده به عنوان باغهاي برتر ايران انتخاب شدهاند. البته ثبت همين 9 باغ در جهان به نام ايران پديده بسيار بزرگ و خوبي است. ما در جهان در كل 12 باغ ثبت شده داريم كه دو مورد آن در هند به نام تاج محل و آرامگاه همايون پادشاه گوركاني است و ديگري در پاكستان به نام باغ شاليمار است، اما بقيه باغهاي ثبت شده به نام ايران است و نشان ميدهد باغسازي ايرانيها براي كارشناسان يونسكو حائز اهميت است.
در حال حاضر غير از باغهاي ثبت شده چه باغهاي مهم ديگري داريم؟
باغهاي طبس، صفيآباد بهشهر، باغهاي قزوين همچنين باغ هشت بهشت اصفهان كه قابليت ثبت شدن دارد، باغ عفيفآباد شيراز كه در دوره صفويه ساخته شده كه به موزه نظامي تبديل شده است و بسياري از باغهاي ديگر كه ميتوان آن را براي ثبت جهاني آماده كرد.
عمدهترين ويژگي باغهاي ايراني چيست؟
باغهاي ايراني از نظر طرح و نقشه به سه دسته كلي تقسيم ميشوند. باغهاي مسطح و كمشيب مثل باغ فين كاشان، باغهاي شيبدار مثل باغ تخت شيراز كه البته الان وجود خارجي ندارد يا باغ شاهزاده ماهان و سومين طرح، باغهايي است كه از عارضههاي طبيعي استفاده شده است مثلا از درياچهاي كه وجود داشته مثل باغ عباسآباد بهشهر.
در كل از ميان ويژگيهايي كه باغهاي ايراني را از باغهاي چيني و مديترانهاي متمايز ميكند ميتوان به موارد زير اشاره كرد: كاربرد هندسه در ايجاد نظم، رعايت قرينهسازي در ايجاد احساس خشنودي، محصور بودن براي ايجاد امنيت و اصل حريم و محرميت و استفاده از آب براي حفظ طراوت.
منبع: جام جم آنلاین
دیدگاه شما