کاشان‌نیوز– محمود ساطع: … نلسون ماندلا، آرام آرام از جهان کناره گرفت. جای جای زمین، آنانی که می­شناسنش،…شمعی بر کف، شمعی در دل، آرمان های انسانی­اش را پی خواهند گرفت. آدمی­زاده­ای که ذره ذره جانش را بخشید تا جهانی را از تبعیض نژادی برهاند. تا بیاموزاند آفریقای سیاه را، بیاموزاند مردمان را که رنگین بودن پوست و ظاهر آنان، نشانه­ای و دلیلی بر شرافت و برتری­شان نیست. ماندلا به حتم از آشناترین و محبوب­ترین چهره­های سیاسی اجتماعی روزگار ماست. شاید برای بعضی، اقلی از خوانندگان این متن،بازخوانی فشرده­ای از زندگی­اش، کارا باشد. این مکتوب، در محلی هزاران فرسنگ دورتر از زادگاه او، آفریقای جنوبی، پیشکش به آنانی می­شود که ماندلا چندان ­آشنایشان نیست.نامش، یادش و زیست انسانی اش پیش روی جهان خواهد ماند. تابان، به روشنای نام آزادی.

نلسون ماندلا، هجدهم ماه ژوئیه سال 1918 در روستای «موزو» و در قبیله­‌ی «مادیبا» در جنوبی­‎ترین کشور قاره­‎ی آفریقا به دنیا آمد. نام اصلی او « رولیهلاهلا» بوده که به زبان خوسایی به معنی « هرس کردن شاخه­‌های درخت» است اما در روز اول مدرسه، نام مسیحی ـ انگلیسی «نلسون» را برایش انتخاب کردند. چرا که تلفظ نام رولیهلاهلا برای سفید پوستان سخت بود. پدرش «دوره­ای»، ریاست روستای‌شان را به دست داشت. «ماندلا» به نیکی از او یاد می­‌کند. « او از حافظان تایید شده تاریخ خوسا بود و تا اندازه­ای به همین دلیل بود که به عنوان مشاور، فردی با ارزش بود.(…) هر چند پدرم سواد خواندن و نوشتن نداشت، اما به عنوان یک سخنران ماهر مشهور بود و با سرگرم کردن حاضران و تعلیم آن­ها، توجه همه را جلب می­کرد.» ( راه دشوار آزادی، 1379، 16) مرگ پدرش در نه سالگی، تنگدستی و موانعی دیگر سبب شد به قبیله­‌ی مادری­‌اش کوچ کند. بسیار زودهنگام، اختلافات قبیله­‌ای را درک کرد و علاقه­‌اش را به شناخت تاریخ آفریقا برانگیخت.

آفریقای جنوبی، سرزمین ماندلا، علاوه بر آب و هوای مدیترانه­ای و واقع شدن در تقاطع اقیانوس هند و اطلس، سرزمین دخایر گرانبهای طلا و الماس بود. از این­رو اقلی از جمعیت سفید پوست که عموما از هلند و بریتانیای کبیر آمده بودند، در آن، جا خوش کرده و آنجا را مستعمره­‌ی خود و کشورشان ­دانستند. ماندلا در زندگی‌نامه­‌ی ارزشمندش «راه دشوار آزادی» آن روزهایش را به یاد می­آورد. به یاد می­آورد شخصی به نام «ملیگ کیلی»، پسر «دالیندیبو»، در مراسمی که برای مرد شدن پسرهای شانزده ساله برگزار شده، جهان اجتماعی­اش را تغییر داده است. ملیگ کیلی برای­شان چنین گفته است: « ما در کشور خود اسیر و برده هستیم. ما در خاک خود، مستاجر و بدون زمین هستیم و ما از داشتن هر گونه قدرت و کنترلی بر سرنوشت خود در سرزمین محل تولد خود محرومیم. جوانان ما به شهرها می‌روند و آنجا در حلبی آبادها زندگی می­کنند. (…) آن­ها در اعماق معادن مردهای سفید پوست، ریه­‌های خود را با سرفه بیرون می­ریزند، سلامتی خود را از دست می­‌دهند و هیچ­گاه روی خورشید را نمی­‌بینند تا مردان سفید پوست بتوانند با راحتی و خوشبختی زندگی کنند.»(همان،43) شخصیت ماندلا، پسین همین روزها شکل می­‌گیرد. برای نخستین­‌بار از رودخانه­‌ی «مباشه» می­‌گذرد و عازم مدرسه شبانه­‌روزی «کلارک‌بری» می­شود. از کودکی به جوانی می­رسد و تحصیلات دانشگاهی­‌اش را در رشته­‌ی حقوق پی‌می­گیرد.

در همین دوران دامنه­‌ی ارتباطات ماندلا گسترش می‎یابد. آشنایی او با اشخاص پیشرو که عمدتا نگاهی انتقادی دارند، دید اجتماعی او را وسعت می­‌بخشند: «در نتیجه دوستی با گائور و والتر کم کم در می­‎یافتم که من در برابر همه­‌ی مردم و نه فقط یک بخش کوچک از آن­ها وظیفه­‎ای بر عهده دارم. » (همان،116) ماندلا در فصل سوم کتابش، «تولد یک آزادی­خواه مبارز» می­‌نویسد: « یک کودک آفریقایی در بیمارستان ویژه­‌ی سیاهان متولد می­شود، اتوبوس ویژه­‌ی سیاهان را سوار می‌شود، در مناطق ویژه­‌ی سیاهان زندگی می­کند و اگر اصلا به مدرسه برود در مدارس ویژه­‎ی سیاهان درس می­‌خواند. وقتی بزرگ­تر شد شغل­های ویژه­‎ی سیاهان را بر عهده می­‎گیرد، خانه­‎ای در شهرک­‎های ویژه­‎ی سیاهان اجاره می­کند، سوار قطارهای ویژه­‎ی سیاهان می­‌شود و هر سفید پوستی در هر لحظه­‌ای در روز یا شب حق دارد جلوی او را بگیرد و به او دستور دهد که برگه­ عبور و پاسپورت مخصوص را به او نشان دهد و خوداری از این کار به معنی دستگیر شدن و به زندان افتادن است.» (همان، 123)

پسین همین شرایط ظالمانه است که ماندلا و دوستانش پی می­برند با تقویت کنگره ملی آفریقا، به عنوان یک سازمان واحد، می­‎توانند برای دسترسی به امکانات حداقلی زیستی­‌شان راهی بیابند. راهی برای پی جویی مطالبات انسانی­‌شان و برای رهایی از نابرابری­‌های اجتماعی. « ناسیونالیسم آفریقایی شعار جنگی ما بود و آنچه که اصول اعتقادات ما را تشکیل می داد عبارت بود از خلق یک ملت واحد از طریق ترکیب قبایل مختلف، پایان دادن به سلطه­‎ی سفید پوست­ها، و تشکیل نوعی دولت دموکراتیک واقعی.» (همان، 129) ماندلا در این سال­ها به ریاست لیگ جوانان کنگره ملی آفریقا می­رسد، در حالی که همواره به اعضای خود توصیه می­‌کند: «آرامش را حفظ کنند و از خشونت به هر صورت یا شکلی، اجتناب نمایند.» بی­‌شک ماندلا، به میزان فراوانی تحت تاثیر مهاتما گاندی و سیاست عدم خشونت او قرار می­گیرد. او با جامعه­‌ی هندی­‌تبار آفریقای جنوبی رابطه­‌ی خوبی دارد و مدت­ها در خانه­‎ی دانشجویان هندی زندگی می­‌کند. ماندلا در پایان سال 1952 به عنوان یکی از چهار معاون رئیس کنگره ملی آفریقا انتخاب می­شود. سیاست­‌های کنگره آفریقا، صرف آموزش و آگاهی توده­‌ها می­شود. سخنرانی­‌هایی که بیش از آن­که ایدئولوژیزه و برخاسته از مکتبی خاص باشد، وجه اجتماعی دارند. پرسش­هایی چون: « دنیایی که در آن زندگی می­‌کنیم. چگونه بر ما حکومت می­‌کنند و ضرورت ایجاد تغییر و دگرگونی» موضوعات آموزشی آنان می­شود. (همان،191)

در این سال­ها ماندلا، هم­زمان با مبارزه­‌ی «مصلحانه»، در امتحان صلاحیت وکالت قبول می­شود. بعدتر در ساختمانی که متعلق به هندی­‌ها است، در ژوهانسبورگ، با یکی از دوستان نزدیکش، دفتر وکالت خود را تاسیس می­کند. « نه تنها ما تنها وکیل­‌های آفریقایی بودیم، بلکه دفتر ما نیز تنها دفتر وکالت متعلق به آفریقایی­‌ها در آفریقای جنوبی بود. برای آفریقایی­‌ها ما نخستین انتخاب و آخرین پناه‌گاه بودیم.» (همان،195)

حکومت آفریقای جنوبی، رفته­ رفته با بی­‎رحمی و بی­‎قانونی به سرکوب مخالفان و منتقدان می­‌پردازد. اقداماتی غیرانسانی، که ماندلا را از خط خارج می­کند. او و هم­‌فکرانش از «مبارزه­‎ی مصلحانه به مبارزه­‎ی مسلحانه» گرایش پیدا می­‌کنند. اعتراضات مسالمت آمیزشان، با خشونت تمام سرکوب می­‌شود و راهی به جزء برخورد متقابل برای­‌شان نمی­‌گذارد. « بارها و بارها، ما از تمام راه­‌های غیر خشونت آمیزی که در دسترس داشتیم ـ سخنرانی، معرفی نماینده برای مذاکره، تهدید، راهپیمایی، اعتصاب، بیرون نیامدن از خانه، دواطلبانه به زندان رفتن ـ استفاده کرده بودیم ولی هیچ فایده­‌ای در بر نداشت، چون هر اقدامی از طرف ما با مشت آهنین دولت مواجه می­شد.» (همان،218)

ماندلا نه تنها از سوی حکومت آپارتاید، بلکه از میان وکلای هم صنفش طرد می­‌شود. انجمن حقوق دانان آفریقای جنوبی درخواست می­‎کنند نام او از لیست وکلای رسمی کشور حذف شود. این در حالی است که ماندلا حق مسلم خود می­‎داند که برای عقاید سیاسی خود مبارزه کند و این را حق هر انسانی که در هر کشوری که قانون بر آن حاکم باشد، می­‌داند. در این سال­ها مبارزین آفریقای جنوبی تلاش می­‎کنند از طریق نوشتن منشوری مشترک به وفاق جمعی دست یابند. گروه­‌های مختلف با نوشتن پیش‌نویس، به نوشته­‌ای مشترک دست می­‌یابند. به قول ماندلا، منشور آزادی، امیدها و آرزوهای مردم را روی کاغذ به ثبت می­‌رساند و الگویی برای مبارزات آزادی­بخش و آینده­‎ی ملت آفریقای جنوبی می­شود. در بخشی از مقدمه­‎ی منشور آزادی آفریقای جنوبی چنین آمده است: « آفریقای جنوبی به تمامی مردمی که در آن زندگی می­کنند ـ سیاه و سفید ـ تعلق دارد و هیچ دولتی نمی­‎تواند ادعای مشروعیت و مرجعیت کند مگر آن­که بر اساس خواسته­‎ی همه­‎ی مردم باشد. فقط یک دولت دموکراتیک بر اساس اراده و خواسته­‎ی مردم می­‎تواند ضامن حقوق مسلم آن­ها، بدون توجه به رنگ، نژاد، جنسیت یا اعتقادات آن­ها باشد.» (همان،230)

از آن روزها و روزگاران، از ژوئن 1955 تا اکنون پانزدهم جولای 2113، پنجاه و هشت سال می­گذرد، بیش از نیم قرن. «نلسون رولیهلاهلا ماندلا» بیش از بیست و هفت سال از زندگی­‎اش را به عنوان «زندانی» در سلول­های جمعی و انفرادی آفریقای جنوبی ­می­‌گذراند. در ژوهانسبورگ، جزیره روبن آیلند و چندین جای دیگر، «برای حفظ انسانیت خود با بی­‌عدالتی» می­‌جنگد. در شرایط دشوار زندان، همسرش وینی دستگیر می­‌شود. خبر مرگ مادرش را می­‎شنود. و پسر بزرگش، «تمبی» در حادثه­‎ی رانندگی کشته می­‎شود. بی­‎آن­که اجازه بیابد در مراسم خاکسپاری­‌شان حضور یابد، ژرفای اندوه انسان را که انسانی بر انسانی دیگر تحمیل می‌کند، تجربه می­‎کند. تجربیاتی عمیق که هیچ‌گاه سبب نمی­‎شود از دایره­‎ی حرمت انسانی پایش را بیرون گذارد. حتی آن­گاه که آفریقای جنوبی، به آزادی می­رسد. آن‌گاه که رولیهلاهلا، به آزادی می­‎رسد، از این­که نتوانسته از کارکنان زندان خداحافظی کند، احساس ناراحتی می­‎کند. و در خطاب به بانیان رژیم ظالمانه­‎ی آپارتاید، تنها می­‎گوید: « می­‎بخشم، اگرچه فراموش نمی­‎کنم.» نیز می­‎نویسد: « من می­‎خواستم آفریقای جنوبی بفهمد که در حالی که من از سیستمی که ما را در مقابل یک دیگر قرار داده منزجر هستم، اما حتی دشمنان خود را دوست دارم.» (همان،731)

اکنون بیش از دو دهه است که جهان از قوانین آپارتاید ـ تبعیض نژادی ـ که روزگاری قانونی قانونی به شمار می­‌آمد، نجات یافته است. نلسون ماندلا، تنها چهارسال به عنوان ریاست جمهوری، حکومت می­‎کند و پس از آن، هیچ­‌گاه به عرصه­­‎ی زمامداری نزدیک نمی­‌شود و تمام تلاشش را صرف صلح و دوستی میان مردمان قاره­‎ی سیاه می­‎کند. صرف دوستی مردمان جهان. جایزه­‎ی صلح نوبل، اندکی از ارج­گذاری به مقام والای انسانی اوست.

در روزهایی که می­‎گذرد، هزاران فرسنگ دورتر از آفریقای جنوبی، جامعه­‎ی ایرانی، باری از هزار بار دیگر، تلاش می­‎کند در عرصه­‎ی سیاسی اجتماعی خود، معیارهای انسانی جمهوریت را جای‎گزین ساختار عمودی قدرت کند. گمان دارم شهروندانی که دغدغه‌ی زیست اجتماعی انسان را در خود دارند، دریافت‌ها و رهیافت‌هاشان با خوانش زندگی ماندلا فراوانی خواهد گرفت. امید می­‎رود رجال­‌مان نیز از رویکردهای مبتنی بر خودبسندگی دست بر داشته، و گفت­‎وگو بر اساس احترام متقابل را جایگزین خودشیفتگی و دیگر هراسی­ کنند. نیز شاید سبب شود، نه تشنگی به قدرت، بلکه شیفتگی و شیرینی خدمت را نیز با دیگران تقسیم کنند. به راستی میراث ماندلا، اندک نیست. به تعبیر دوست نادیده­‌ایی، اکثر زندانیان در دوره­‎ی پیروزی، زندانبانانی دیگر می­‎شوند. « ماندلا چون از زندان برون آمد، به همان مردمی که از آنان برخاسته بود پیوست و به جای انتقام‌جویی از دشمنانش، فریاد بخشش آنان را سر داد. کم نیستند زندانیانی که پس از آزادی از زندان خود به بازجویانی سرسخت‌تر از بازجویان خود تبدیل‌ شده‌اند.» (احسان تقدسی، همشهری آنلاین، 24 تیر 92) بهرتقدیر ماندلا گمان دارد دشمن نیز باید در فرایندی انسانی به دوست تبدیل گردد. «برای صلح کردن با دشمن شخص باید با دشمن کار کند و آن دشمن به شریک شخص تبدیل می­شود.» (راه دشوار آزادی، 788) ماندلا به یادمان می­آورد، زندگی جمعی، بدون مجموعه­‎ای از قوانین دموکراتیک، امکان­‌پذیر نخواهد بود.

در روزهایی که می‌گذرد، از میان کنشگران عرصه‌ی سیاسی جهان، سخت دلبسته‌ی مهاتما گاندی و مادیبایم. به باورم ترکیبی از شیوه‌‌ی زیست ایشان، تا دهه­‎هایی چند دور از ما، رهایی بخش آدمیان خواهد بود. فراوانی از خوشبختی است که هریک از ایشان زندگی­‌شان را نوشته­‎اند. «همه­‎ی مردم برادرند از مهاتما گاندی» و «راه دشوار آزادی» از نلسون ماندلا. کتاب نخست، ترجمه­‎ی زنده­‎یاد محمود تفضلی و دومی برگردانی از مهوش غلامی­. امید، خوانش ایده­‎های انسانی مهاتما، اندیشه­‎های انسانی ماندلا، چراغ زیست انسانی را در ما بی‎افروزد.

انگاره های ذهنی ماندلا، (…) تا هزاره­‎هایی از روزگار پر فروغ خواهد ماند. اصل انسانی مذاکره و نه مبارزه، مشارکت مردم به عنوان یک نیروی صلح منظم و نه اجیریان و سربازان پیاده­ نظام، پرهیز مردم از جنگ داخلی و دست‎یابی به حکومت اکثریت از طریق مسالمت آمیز، انجام مذاکرات درباره­‎ی مذاکرات، بیان خشم بدون توسل به خشونت، ایجاد حس امنیت برای اقلیت و ایجاد رنگین کمانی از ملل و نژادهای مختلف در کنار هم، یادآوری عدالت، صلح و ارزش‌های انسانی، پاره­‌ایی از میراث ماندلا و یارانش برای ماست. «خورشید هیچ­‎گاه از پرتو افشانی بر این دستاورد عظیم و بازشکوه باز نخواهد ایستاد. بگذارید آزادی حاکم شود.»رحمت خدا بر تو باد آفریقا! رحمت خدا بر تو باد ماندلا.

بازگشت به صفحه اول