اخبار , فرهنگ و هنر , گزارش , ویژه

کاشان نیوز- مطهره حاجی زاده: چند روز پیش گزارش تصویری کوتاهی توسط یکی از علاقمندان میراث کاشان به برنامه «حالا خورشید» فرستاده شده بود که وضعیت کنونی مسجد جامع کاشان را نشان می‌داد. وضعیتی که شایسته قدیمی‌ترین بنای تاریخی کاشان و یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران نیست. مسجد جامع کاشان را می‌توان یکی از مساجد اولیه اسلامی دانست که بر اساس کتیبه مناره آن، ۴۶۶ هجری قمری، سومین مناره تاریخ‌دار ایران پس از منار مسجد  میدان ساوه و مسجد زواره است. بر اساس اعلام اداره میراث فرهنگی کاشان، مسجد جامع کاشان در دو سال گذشته اعتبار بازسازی و مرمت نداشته است.

در مرآت البلدان، یکی از منابع ارزشمند جغرافیایی عصر قاجار، درباره مسجد جامع کاشان آمده: «مسجدی که در کاشان به اسم «جامع» معروف است، شهرت دارد که صفیه خاتون دختر مالک اشتر آن را بنا کرده است. دو محراب دارد که قبله یکی کج و قبله دیگری راست است، و دارای شبستان و گنبد و حوضخانه است و چند بار مرمت شده که تاریخ آن‌ها معلوم نیست.»

این مسجد دارای دو محراب بوده که یکی از آن‌ها به دلیل رعایت نشدن جهات دقیق قبله (به گفته متخصصان میراث فرهنگی) از عمد تخریب و آثار گچبری بسیار نفیسی از آن مشخص است. سپس برای گمراه نشدن نمازگزاران، محراب دیگری در نزدیکی همان محراب ساخته‌اند. اما مردم محل اعتقاد دارند که این محراب به طرف بیت‌المقدس بوده و بعد از اینکه قبله در سال دوم هجرت تغییر یافت، این محراب تخریب شده است. زیرا در محراب دیگر که به سمت مسجدالحرام است، آیه تغییر قبله از بیت المقدس به طرف مکه به چشم می‌خورد. هرچند به نظر می‌رسد به خاطر ورود اعراب به ایران در سال ۲۱ هجری، این دلیل زیاد معتبر نباشد و نیاز به پژوهش بیشتر درباره این آیه در کتیبه محراب سلجوقی، حس شود.

در پی آواربرداری و استحکام بخشی سقف مسجد جامع که در سال ۹۰ انجام شده بود، یزدانمهر، ریاست وقت اداره میراث فرهنگی کاشان، گفته بود در لایه‌برداری از محراب دوره سلجوقی این بنا آثاری از دوران آل بویه کشف شده است. همچنین در آخرین مطالعات سالیابی و باستان‌سنجی محراب مسجد جامع، که در مجله پژوهشنامه کاشان به چاپ رسیده است، قدمت آجری از محراب سلجوقی، سال ۵۵۰ ه.ق یعنی دوره تیموری تعیین شده است. هرچند این مطالعات باستانشناسی در مسجد جامع کاشان محدود بوده؛ حقایق بی‌نظیری از آن به دست رسیده که نیازمند توجه بیشتر مسئولان است.

گفته می‌شود در این مسجد سلطان علی بن محمد باقر (ع) هم نماز گزارده، از این رو مردم کاشان این مسجد را بسیار قابل احترام می‌دانند. مسجد جامع کاشان هم‌اکنون مرکز قدیمی‌ترین هیئت مذهبی کاشان (هیئت ابوالفضل کاشان-مشتی) با قدمتی بیش از صد سال است.

مناره آجری مسجد جامع که از خیابان‌های اطراف آن مشخص است، یگانه بنای تاریخدار کاشان در عهد سلجوقی، که پس از گذشت حدود هزار سال برجای مانده است. در قسمت پائین مناره کتیبه سه سطری به خط کوفی با آجر برجسته ساخته شده که این عبارت بر روی آن خوانده می‌شود: «امر ببنائها القاضی الجلیل مجدالبناء حمد بلد … فی شهور سنه ست و ستین و اربعمائه (۴۶۶)» بر اساس تفاسیری که بر روی این کتیبه شده، احتمال می‌رود مسجد پس از ورود اسلام به کاشان، بر روی بنای مقدس دیگری ساخته شده باشد. در همین مناره خشت‌هایی با ابعاد ۷ × ۳۲ × ۳۲ سانتیمتر دیده می‌شود که می‌توان آن را قدیمی‌تر از تاریخ کتیبه دانست چرا که مشخصات خشت‌های دوره آل بویه را دارد.

مسجد جامع کاشان در طول عمر هزار ساله‌ی خود بارها دچار خرابی شده است، از زلزله دوران زندیه، تا هجوم مغول و افغان‌ها و… که بر اساس تاریخ بناهای زیادی در کاشان تخریب شدند. اما هر بار با همت حاکمان و مردم محلی، این بنای جامع به بهترین شکل مرمت و بازسازی شده است. مرمت‌هایی که شایسته بنای مسجد جامع شهر بوده و باعث شده این مسجد دهه‌ها پابرجای بماند.

اما وضعیت کنونی مسجد جامع کاشان چگونه است؟ ترک‌ و شکاف‌های عمیق در بنای مسجد، نشست و ریزش کف مسجد، وضعیت اسفناک محراب گچبری سلجوقی و انباشت زباله در محوطه این مسجد هر بیننده‌ای را متاسف می‌کند. اداره میراث فرهنگی کاشان، با تعدد بناهای تاریخی نیازمند مرمت و کمبود بودجه‌ای که دارد، توان رسیدگی به این بنا را نداشته است. اما متولی مساجد اداره اوقاف و امور خیریه هستند و لازم است توجه ویژه‌ای داشته باشند. خوشبختانه یکی از قدیمی‌ترین هیات مذهبی کاشان هم در مسجد جامع فعال است و هیئت امنای مسجد جامع هم متولی دیگر بناست.

مرکز پژوهشی کاشان شناسی هم روز گذشته درباره عدم توجه به مرمت مسجد جامع کاشان نوشته بود متولیان مسجد نمی‌توانند مرمتی انجام دهند، زیرا میراث فرهنگی اجازه نمی‌دهد و گفته‌اند هزینه مرمت را باید به میراث فرهنگی داد تا خودشان مرمت کنند و این دلیلی بر بی‌توجهی به تخریب‌ها از نظر متولیان بوده است.

به نظر می‌رسد تعدد متولیان، باعث شده تا قصوری در نگهداری این مسجد ایجاد شود. زیرا شایسته دارالمومنین کاشان نیست که مسجد جامع این شهر که یکی از قدیمی‌ترین مساجد جامع ایران است، با این وضعیت در رسانه ملی معرفی شود. لازم است مسئولان میراث فرهنگی، اداره اوقاف و امور خیریه، شهرداری و حتی اداره تبلیغات اسلامی به عنوان مسئول هیئات مذهبی، برای جلوگیری از تخریب بیشتر این بنا و حفظ میراث هزار ساله شهرمان همکاری فوری برای مرمت و بازسازی بنا  داشته باشند. در میان مردم کاشان مثال کار هیئتی زیاد شنیده می‌شود و کنایه از کارهای جهادی و فوری برای حل مشکلات بزرگ است که برای رضای خدا در هیئات مذهبی انجام می‌شود. مسجد کاشان نیازمند کار هیئتی همه مسئولان و نهادهای زیربط است. شاید مسئولان کاشان با این عدم همکاری می‌خواهند بگویند وضعیت امروز کاشان از وضعیت سال ۱۱۹۲ ه.ق، بعد زلزله دوران زندیه، بدتر بوده و توان نگهداری و بازسازی ما از عبدالرزاق خان، حاکم کاشان، کمتر است!

عکس از مقاله «مطالعات باستانسنجی روی گچ بری محراب بزرگ و تزیینات مسجد جامع کاشان» پژوهشنامه کاشان، شماره دهم، ۱۳۹۶